Ахамад редактор, сэдхΥΥлшэн

Владимир Доржиевич 1957 ондо Орлигой дунда hургуули дүүргээд, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ гүрэнэй багшанарай институдай физикэ-математикын факультет заочно дүүргэhэн байха юм.

1960 ондо аймагай «Красные Саяны» сониной харюусалгата секретаряар хүдэлхэдөө, Владимир Доржиевич анха түрүүшынхиеэ журналистын ажалтай танилсаhан байна.

Гэбэшье, удангүй нүгөө жэлынь аймагай райком партида хүдэлөө, Орлигой дунда hургуулида түүхын багшаар хүдэлөө. 1965 ондо Владимир Доржиевич «Малшан» сониной редактор болоно. 1971 ондо Ахын райком партиин пропаганда ба агитациин таhагые даагшаар хүдэлнэ. 1979 ондо Владимир Доржиевич дахинаа редакцидаа бусажа, наhанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлнэ.

Амгалан тэнюун сэдьхэлтэй, урагшаа hанаатай, ажалшадтаа ехэ анхаралаа хандуулдаг Владимир Доржиевич хүдэлжэ байха сагтаа суг хүдэлжэ байhан ажалшадаа нягтаруулан нэгэдүүлжэ, харюусалга ехэтэй, эбтэй эетэй коллектив болгоhон байха юм.

Владимир Доржиевич — СССР-эй ба Россиин Федерациин журналистнуудай гэшүүн. РК КПСС-эй ба аймагай Соведэй гүйсэдкомой, Буряадай обкомой ВЛКСМ-эй ба КПСС-эй, «Буряад Үнэн» газетын Хүндэлэлэй шагналнуудта хүртэhэн байха юм. Владимир Доржиевич Даря Дашеевна нүхэртэеэ 4 басагадые үргэжэ, хүнэй хэмдэ хүргэжэ табяа. 13 ашатай, 23 гушатай Владимир Доржиевич таабай амиды мэндэ ябаа hаа, мүнөө жэл 86 наhаяа дабаха hэн.

Владимир Галсановай 1973 ондо Улаан-Үдэ хотодо Буряадай номой хэблэлдэ гараhан «Мундаргын hэбшээн» гэжэ бишыхан брошюра соо Аха нютагай алдар солотой ажалша зон тухай очеркнууд согсолоотой.

Энэ ехэ үдэртэ зорюулан, Владимир Доржиевич авторай бэшэhэн тэрэ үеын эрдэмэй бэшэг тухай очерк танай анхаралда.

Эрдэмэй гуламта

— Манай Шарза соо эрдэм бэшэгтэй хүн урдань байгаагүй юм. Монгол ном уншаа болодог хүн хаа-яахан дайралдагша бэлэй, — гэжэ минии таабаймни Галсанов Дагба Лопсонович хөөрэгшэ бэлэй. Тиихэдэ би нэгэдэхи гү, али хоёрдохи класста hурадаг hэн хаб. Таабай намайгаа амаралта бүхэндэ хатарша «Мишка» гэдэг азаргадаа hундалдуулаад гэртээ абаашадаг, хойто үглөөнь hургуулидамни асардаг hэн.

— Юрэдөөл танай үетэн золтойл байна, — гэжэ нэгэтэ хэлэбэ: — Эрдэмдэ hуранат, таанадта хамаг арга бии: hургуули, ном, дэбтэр, багшанар. Шинии hурахын тула амаралта бүхэндэ гэдэргэ урагшань зөөнэб. Ойлгоно бэзэш? Шарзынгаа hургуули дүүргээд Орлик ошохош. Тэндэш ехэ hургуули бии юм, үхибүүд олон, Ахын бүхы үхибүүд тэндэ суглардаг юм.

Гэртээ ерээд лэ таабаймни намдаа «шалгалта» хэжэ зобоодог hэн. Энэ тэрэ үгэнүүд ород хэлэн дээрэ ямар нэрэтэйб гэхэ гү, али элдэбын тоо бодолгонуудые сээжээр бодуулжа туршаха. Сэхыень хэлэхэдэ, тоо бодолгодо бэрхэ хүн hэн ха.

Асуудалнуудтань ядалсахадамни, хоёр жэл соо hураад, юумэ hайн ойлгоногүйш гэхэ мэтээр зэмэлхэдэнь, эшэhэндээ халуу бусалжа hуугша hэм.

«Шалгалтынгаа» hүүлээр тэрэмни: «Наймадахиие дүүргэбэлшни болоо. Тиигээд шотовоод болохош», — гэжэ миниингээ ерээдүй мэргэжэл оложорхидог hэн.

Эдэ хөөрөөнүүдэй үедэ минии нагаса болохо Тубаан Хайдакович Лопсоновые таабай ходол дурдагша бэлэй. Магад, гансаараа аха дүүнэр сооhоонь гансаараа бэшэгтэй болоhон хадаа гү, али ганса аша хүбүүнэйнгээ эдир наhандаа дайнда хосорхондонь шаналал гомдолдоо тиигэдэг hэн гү, би мүнөөшье болтор ойлгодоггүйб.

— Нагасадаал адли эрдэмтэй болоод ябаа hааш шамда хүрэхэ hэн. Багша хүн, — гэжэ таабайм нагасые магтаха. Тубаан Хайдакович арбан класс дүүргэhэн, Шарзынгаа hургуулида багшалжа байтараа дайнда мордожо, тэндэ хайрата наhаяа алдаа юм.

…Уданшьегүй эхин hургуули дүүргэгдэжэ, дунда hургуулида орохо саг болоо hэн. Баhал таабай намайе Шарзаhаа Орлик хүрэтэр hундалдуулжа асарба. Харгыдаа үнөөхил hуралсал, hургуули тухай мартагдашагүй хөөрөөгөө үргэлжэлүүлээ бэлэй.

— Энэ hургуули нагасашни дүүргээ юм. Эндэ ши эрдэм шудалхал байхаш. Һайн hуража, хүбүүмни, хүн болыш даа, — гэжэ намайгаа юрөөгөөд, таабаймни намтаяа хахасаа бэлэй. Бэшэг мэдэхэгүйшье hаа, сэсэн hонор ухаатай үбгэн ябаhан юм.

Мүнөө тэрэ үнгэрhэн сагта өөрынгөө hуража гараhан түрэл hургуули тухай бодомжолходоо, таабайгаа, тэрэнэй хэлэhэн үгэнүүдые ухаандаа оруулнаб. Нээрээшье, манай hургуули хэды олон хүнүүдые эрдэм бэшэгтэ hургаа гээшэб? Хэды олон зон эндэhээ замайнгаа эхи абааб? Тэрэниие дүүргэжэ гараhан хүн бүхэнэй наhан соогоо хэhэн ажалынь тоолохо болоо hаа, айхабтар ехэ гүнзэгы удхатай түүхэ болошохо.

1920-ёод онууд. Энэ үедэ Аха нютагта hаял колхозууд тогтожо эхилhэн.

Үгытэй арад зоной ажабайдалда хэмжээлэшэгүй ехэ хубилалтанууд болоо. Ахын малша буряадууд гэгээтэй гэрэлтэй боложо, шэнэ ажабайдалай зам руу шэглэн ороо. Эндэ эгээ түрүүшын hургуули 1927 ондо Шарзада нээгдээ hэн. Энэ hургуулида тиихэдэ хэдэн арбаад үхибүүд hурадаг бэлэй, бүхы дуратайшуулые бултыень багтааха гэр байрагүй hэн. Тиин гурбан жэлэй үнгэрhэн хойно, 1930 ондо Сорок тосхондо мүн лэ hургуули нээгдээ юм…

Хэды тиигэбэшье, эдэ hургуулинууд ехэ юумэ хэжэ бирахагүй байба.

Һая тогтоhон ниитын ажахынуудта бэшэг эрдэмтэй хүтэлбэрилэгшэд, мэргэжэлтэд хэрэгтэй болоhон байгаа. Тиин Ахын түб болохо Орлик тосхондо томо hургуули нээхэ гэhэн тогтоол абтажа, нилээдгүй ехэ барилга эхилhэн, хэдэн зуугаад мори унаагаар модо шулуун шэрэгдэжэ, 1932 оной намар барилга дүүргэгдэhэн байгаа. Энэнь холын нютагай түүхэдэ эгээл hаруул үдэрнүүдэйнь нэгэн боложо ороо. Тус Һургуулиин нээгдэhэнһээ хойшо тэндэ олон багшанар ажаллаа. Түрүүшын багшанарай тоодо И.П. Капралов, В.П. Зангеев, В.В. Зангеев, В.С. Сыренов, С.А. Дуринов, М.А. Тулухонов, А.А. Семёнов, П.Д. Бильгаев ба бусад оролсоно. Эдэ нүхэд нютагай зоной дундаhаа эдир бэлигтэнэй хүгжэн дэбжэн гараха хэрэгтэ тон ехэ нүлөө үзүүлhэн байха юм. Тэдэнэй һайн hайхан ажал хэрэгүүд тухай аха заха нүхэднай халуун сэдьхэлдээ хадагалан ябадаг юм.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, hургуулиин багшанартай хамта урдань эндэ hуралсаhан олон хүбүүд фронт мордожо, зэрлиг муухай фашистнартай эрэлхэгээр тэмсэhэн байна. Жэшээлхэдэ, Д.Д. Ошоров, М.Д. Пронтеев, Д.Б. Данцаранов, С.Б. Данцаранов, Н.С. Базаров болон бусад олон нүхэд дайшалхы орден, медальнуудта хүртэhэн байха.

Дайнай hүүлэй жэлнүүдтэ hургуули улам хүгжэжэ захалаа. Һурагшадай тоо хэдэн дахин олошороо. Тиигэжэ 1947 ондо түрүүшынхиеэ бүлэг залуушуул 10 класс дүүргэжэ, болбосоролой аттестат абабад. Үнгэрһэн жэлнүүдэй турша соо Орлигой дунда hургуулиие хэдэн зуугаад хүн дүүргэжэ гараба.

Эндэhээ ажабайдалайнгаа үргэн замда гаража, тэдэнэр арадай ажахын бүхы hалбаринуудта аша габьяатайгаар ажаллана. Тэдэнэй дунда малшад, хүдөө ажахын мэргэжэлтэд, багшанар, врачнууд, геологууд, партийна, советскэ хүдэлмэрилэгшэд, эрдэмтэд бии. Жэшээнь, Даша Шарастепанов, Жамбал Самбялов, Яков Галсанов, Клим Тулуев, Пётр Марзаев, Цырен Цыбденов болон бусад партийна, косомольско органуудта харюусалгата тушаалнуудые даажа ябанад. Евгений Тыдыпов, Сергей Галсанов, Сергей Дарбаков, Алексей Пастыков, Владимир Манханов, Аюша Сымбелов, Григорий Самбялов — хүдөө ажахын эрдэмтэй, бэрхэ мэргэжэлтэд. Екатерина Дугарова, Нина Токуренова артистнар болонхой.

Тиихэдэ врач мэргэжэлтэй болоhон Мария Сындеева, Владимир Зимин, Вера Дарбакова, Лидия Нехланова, Роберт Цеденов ба бусад арад зоной элүүрые хамгаалха хэрэгтэ хүсэ шадалаа элсүүлнэд.

Һургуули дүүргэгшэд хаана яанагүй ажаллана, hурана.

Мүнөө Орлигой дунда hургуулида 50 шахуу дээдэ, дунда мэргэжэлтэй багшанар, хүмүүжүүлэгшэнэр ажаллана. Тэдэнэр бултадаа шахуу энэ hургуулияа дүүргэһэн байха юм. Тэдэнэй тоодо дүршэлтэй бэрхэ багшанар — Буряадай АССР-эй һургуулинуудай габьяата багша, «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаhан Я.Д. Дамбаева, арадай гэгээрэлэй отличнигууд Г.А. Иванова, М.И. Истомина, Д.Д. Мунконова, Л.И. Дугарова, «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаhан Д.Х. Цыбденова, В.И. Ленинэй түрэһѳѳр 100 жэлэй ойн баярай медальнуудаар шагнагдаhан А.Ш. Аюшеева, Е.Д. Цыремпилун, Л.И. Дугарова, А.А. Ханхарханова амжалтатайгаар эдир үетэниие hургаха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ хабаадалсана. Ахын пионернүүд Ханой, Хайфоной пионернүүдтэ хани халуун бэшэг эльгээжэ, hуралсалдань, тэмсэлдэнь амжалтануудые хүсѳөд, тэдэндэ бэлэг эльгээhэн байха юм. Гадна лётчик — космонавт В.В. Терешкова — Николаеватай бэшэг бэшэлсэдэг.

Үхибүүд холын хото городуудаар аяншална, шэнэ олон юумэнүүдтэй танилсана.

Аржагар байсата Саяануудай хоорондо түбхинэhэн Аха нютагтахи эрдэмэй гуламта жэл ерэхэ бүри ургажа, хүгжэжэ байна.

«Мундаргын hэбшээн», н. 32-36. ном сооhоо абтаба