#hоёд угсаатан

Ахын буряадуудай, мүн бэшэшье гарбалтай уг изагуур соо Аха голой эхин руу hуудаг hоёдууд болоно. Хаасууд, иркит, онход гээд ондо ондоо хүхүүрнүүд (подразделения малых племён) бии. Тиигээд эдэнэр хоорондоо түрэл болодоггүй хаш.

Сорог гэжэ hууринда hуудаг эндэхи зоноо мэдэхэ Дэжит Соноповой хэлэhэнэй ёhоор хаасууд гэжэ Туваhаа зѳѳжэ ерэhэн зон байгаа. Энээнэй изагуурай Хурулдай гэдэгэй үри саданар хоорондоо багтажа ядаад, Уряанхайhаа Элшэр нуурай бэлшэр худар нүүхэ баатай болоо бэлэй. Тэрэ сагhаа хойшо арбан үе үнгэрѳѳ юм. Хаасууд хадаа Аха нютаг худар зѳѳжэ түбхинэhэн түрүүшын зон байха.

hоёдууд түрэл хэлэтэй, эндэхи урданай зоной хэлэhээр «уйгур хэлэтэн» юм ха. Арбан үеые дахажа хараа hаа, hоёдууд Зүүн Саяандахи эртэ урдын зон байгаа. Буряадуудhаа хэзээшье үсѳѳн hэн. Тиигээдшье hоёдууд буряадтаяа холилдоhоор үнинэй. Ахын хабсагай хадата газарай олон нэрэнүүд hоёдhоо гараhан гэжэ хэлэлтэй. Саяан гэжэ нэрэ hоёд үгэhѳѳ гараhан байжа болохо. Саяан уулые монголнууд Соёон-түрүү гээд нэрлэдэг байhан байнал.

Урданай сагай сууряан

Ахын буряадуудай уг гарбалай түүхэ хэдышье таhаранги холошье оршодог hаань, Түб Азиин, тэрэнэй харьяата районуудта боложо байhан түүхын хүгжэлтын ябасые харуулалсаад байhаниинь эли. Уг гарбалай талаар Ахын буряадууд 2 бүлэг: монгол-буряад, түүрэг-hоёд боложо таhардаг. Тиигээд нэгэдэхи бүлэгэйхидынь Ахын мүнѳѳнэй hуурин зоной бүрилдэхэ талада гол үүргэ дүүргэhэн байна.

Хүн зомнай мүнѳө сагта hонирхожо, холын угаа hэргээнэ. «Хаанаhаа ерэhэн гээшэбиб? Яараhан элинсэгэйм яhан ямар габьяатай байгааб?» гэхэ мэтэ асуудалнууд гэнтэ ухаандашни ороно.

Буряад арадые бусад арадуудһаа гансал нюур шарайнь илгадаггүй, харин уг унги, хэлэ бэшэг, түүхэ домог, ёһо заншал, соёл болбосоролынь илгадаг гээшэ.

hоёдууд түүхын ёhо баримталан, богонёор хэлэхэдэ, буряадуудай дунда бага яhатанда тоологдодог байгаа. Юундэб гэхэдэ, эртэ урдын сагта ѳѳhэдын түрэл хэлэтэй зонууд байhан, хожомынь буряадуудаар худа урагууд болон, хүбүү басагадаа айл болгон, түрэл гарбалай шуhа нэгэдэhээр, түрэл хэлэеэ мартаhан түүхэтэй.

1929 ондо Совет гүрэнэй бага яhатанда анхарал хандуулhанай аша туhаар hоёдой (туземно-родовой) хүдѳѳгэй сомоной Соведые бии болгожо, бага яhатанаа хүндэлэн, нэрэ солыень дээшэнь үргѳѳ hэн. Хожом hоёдой сомоноор нэрлэгдээд, мүнѳѳшье тэрэл зандаа үлэнхэй.

hоёдой нютаг бууса хадын хабшал, хушатай тайгада дүтэшэгѳѳр, оронуудай (сагаануудай) хооллохо сагаан хүбхэтэй газарта ажаhууха, оронуудайнгаа аша туhаар жэлэй дүрбэн сагта агнууряар хоолойгоо тэжээдэг байгаа. Намар-үбэлэй үедэ үнэтэ ангуудые, хүдэри, бэшэшье ан гүрѳѳл, хабар-зунай түлэг ногооной үедэ агнажа, бугын эбэрые хатаан абалгада ехэхэн анхарал хандуулдаг байhан.

Харин тэрэ үедэ Аха дайдаар агнууриин олзо омогые (буряадайшье, hоёдойшье) үнэ сэнгүйгѳѳр нютагай, Монгол оронhоо, Түнхэнhѳѳ ерэhэн наймаашад худалдан абаад, дам саашань хонжоо наймаан болгон, айхабтар үнэтэй, сэнтэйгээр худалдадаг байhые үбгэд гэршэлхэ. hоёдуудай үбэлзѳѳнэй газарнууд ехэнхидээ мал, хонидые олооршье үдхэхѳѳр бэшэ, бэрхэшэг газарнуудта нютагжадаг байгаа.

hоёд хүнэй жаргалынь юун байгааб гэхэдэ, hоёд хүн буугаа, орын гү, али моринойшье эмээл, ой тайгаяа харахадаа сэдьхэл бодолынь үглѳѳнэй улаан наранай толон шэнги hэргэжэ, сэдьхэлээ ханан жаргадаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, уг изагуурhаа, түрэл гарбалhаа мэргэн бууша ангуушадай үринэр тиимэл байгаа ааб даа.

Мүнѳѳ hоёдууднай урданайхидаа шэнги агнууришьегүй, гансал мал ажалаа эрхилэн, үдэр бүриингээ ажалые үргэлжэлүүлжэл байдаг.

Минии уг унги...

Минии уг унги тухайгаа хэлэхэ болоо һаа иимэ. Ахын уйгар омогтойшуулай түүрэг — hоёд хүн гээшэб. Ондоогоор хэлэбэл, «уйгар хэлэтэй, хүнгэн яhатай, урса гэртэй, сагаа унаатай, сахир буутай, hорhон дэбтэртэй, үйhэн малгайтай, һарьһан үмдэтэй, борсо мяхатай, боро шүлэтэй… һоёд угсаатанби!». Иигэжэ эртэ урда сагта хүндэ ажал хүдэлмэридѳѳ дарагдаагүй, хүхюутэй элинсэг хулинсагуудаймнай элдэб отогойхид шог зугаагаа дэлгэжэ, бэе бэеэ элдэбээр наада баридаг, энеэлдэдэг байгаа.

Ѳѳрынгөө угай бэшэг (һарбаалжа) тухай хэлэхэ болоо һаа, би Шойжабай одхон басаган, Шойжаб Жигжидэй, Жигжид Амчинай, Амчин Дошдогой, Дошдог Сэгмын, Сэгмэ Баряашанай, Баряашан Ургатын, Ургата Айдарханай, Айдархан Хурулдэйн гээд 9 үе мэдэнэб.

Аха нютагаймнай уг бүхэн ехэнхидээ дархан угhаа тараhан гээд хэлэгдэдэг гэжэ мэдэнэбди.

Дархан хүнэй нэгэн минии таабай Дамбаев Жигжит Намагсанович тухай хэлэхээ hананаб. Жигжит Намагсанович 1883 ондо Хоншон hууринда түрэhэн намтартай. Урдандаа hоёдууд урса гэр соо ажаhуудаг байhан. Сагаагаа үүсхэбэрилээд ба хэдэн hараар ой тайга руу агнажа ябаха зантай байгаа. Һоёд айлайда түрэhэн хадаа балшар наhанhаань агнажа, дархалжа hураhан ааб даа.

Уг изагуур соомнай тон олон яhа баряашад, эмшэ бѳѳнэр ба дархаша зон байhан байна. Дархан угhаа тараhан Жигжит Намагсанович ехэ шадалтай эмшэ бѳѳ болоhон гэхэ. Хада бурхадтаа зальбарха, хүн зон ерэжэ үргэл, мүргэл хүүлэдэг байгаа. Хажуугаарнь уран дархаша: мориндо хэрэглэдэг хэрэгсэлнүүдые, гоёолтонуудые ба гэр байрада хэрэглэдэг түмэр зүйлнүүдые дархалха. Долгор гэжэ наhанайнгаа нүхэртэй Шойжап Доржо хоёр хүбүүтэй болоhон. Һоёд хүн хадаа хада уулаар ябажа агнажа, гэртэхинээ тэжээхэ ба арhа шүрбэhѳѳ тушаажа мүнгэн болгохо, али үгы hаа талха таряагаар андалдаха аргатай байгаа. Харин нүхэрынь ехэ залуугаар, үхибүүдэйнгээ зааханууд байхада наhа бараhан. Ганса эрэ хүн хоёр заахан хүбүүдээрээ үлѳѳд яhала зобоhон гэхэ. Хайшан гэжэ үргэхэб гээд, hанаанда абтаад ябаха. Агнахаа ошоходоо амяарынь орхёод ябахагүй ха юм даа. Тиимэhээ хоёрдохиёо гэрлээд, Сурма басагатай болоhон юм. Харин тэрэ hамганиинь Жигжит нүхэрэйнгээ агналгада ошоходонь хоёр хүбүүдтэнь анхаралаа табингүй хооhоор, хүйтэ нойтоор хаядаг байhан байгаа. Агнууриhаань буужа ерэхэдэнь хүбүүдынь гүйлдэжэ ерэхэдээ ехээр турашанхай, хайша хэрэг хубсаланхай байха. Тиигээд Жигжит Намагсанович үхибүүдээ хайрлаад: «Нохойн гүлгэдые тэжээжэ шадахагүй хадаш, хүбүүдээ абаад ябахамни», — гээд, hамгаа басагатайнь орхёод, гансаараа хүбүүдээ үргэхөө абаад ябаа hэн. Дахинаа гэрлээгүй. («Аха» № 38, сентябриин 15 – 2017он, «Мои предки — сойоты»)

1926 ондо Эрхүүе Хойто зүгэй арадуудай хорооной таhагай эрдэмтэ шэнжэлэгшэ Б.Э. Петри Аха нютагта ерэжэ hоёдуудтай уулзажа, хѳѳрэлдэжэ шэнжэлэлгын ажал ябуулhан юм. Нэгэ талаар, ёhо заншал ба ажабайдал шэнжэлэлгэ хэhэн ба нүгѳѳ талаар — эдэ зондо үндэhэтэ түб эмхидхэн, саашадаа Хойто зүгэй арадуудай тоодо оруулха hанаатай ажал ябуулаа. Тэрэ сагта hоёдууд хүршэ тофалар яhатантай хани барисаантай байhандаа, бүхы хүнгэлэлтэ ба тусхай эрхэ тушаа мэдээд ябаhан юм. 1927 оной үбэл Ахын hоёдууд суглараад тофаларнууд шэнги эрхэтэй болохо hанаатай, Б.Э. Петри туhалха бэлэй гэhэн хандалгатай бэшэгтэйгээр hоёд яhатан Жигжит Дамбаев Гарма Лобсонов хоёрые эльгээhэн байгаа гээд түүхэ гэршэлдэг. Харин тиигэhээр, 1928 ондо hоёд зониие Хойто зүгэй үсѳѳн яhатанай тоодо оруулбашье, энэнь саашаа хүсэндѳѳ хүрѳѳгүй. Юундэб гэхэдэ, Ахын хошуун Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлдэ ородог байhан юм. Тиигэжэ бүхы хандалгань дэмжэлтэгүй орхигдоhон гэдэг. («Кочевники голубых гор» Л. Павлинская, 2002. СП)

Тиигэбэшье, хоридохи зуун жэлэй 1980-аад оной hүүл багаар hоёд угсаатан тухай статьяанууд дэлгэрэнгыгѳѳр хэблэлдэ гаража эхилhэн юм. 1990-ээд оноор Һоёдой соёлой түб эмхидхэгдэhэн. Тиихэдэ Ахын аймагай ѳѳhэдѳѳ ѳѳhэдыгѳѳ хүтэлбэрилхэ захиргаанай дарга байhан Валерий Раднаевич Монголов hоёд угсаатаниие бүхы талаhаань hэргээхэ гэhэн асуудал табижа, жэл бүри хойно хойноhоонь зүбшѳѳлгэ туйлахые оролдоо юм. Энэ асуудалынь шиидхэгдэхэ туйлдаа хүрэжэ, 2000 оной мартын 24 Россиин гүрэнэй толгойлогшо В.В. Путин hоёд угсаатаниие Россиин Хойто зүгэй арадуудай тоодо оруулха зарлиг дээрэ гараа табиба. Тиигэжэ хуулиин ёhоор Ахын hоёдууд Россиин Хойто зүгэй арадуудай талаар гүрэнэй хорооной нэрын бүридэлэй тоодо ороhон. Энэнhээ гадуур профессор Валентин Рассадин hоёд үзэглэл, хэлэ, бэшэг бэлдэжэ, толи бүтээhэн гээд мэдэнэбди. Тэрэл жэлдээ ноябрь hара соо Буряад Уласай Арадай Хурал Ахын аймагые Ахын hоёд яhатанай аймаг гэжэ хубилгаhан байна. Гэхэтэй хамта Бернгард Эдуардович Петриин hоёдуудай эрхын талаар эхилhэн ажал аяар 72 жэл боложо хүсэндѳѳ хүрѳѳ гэжэ хэлэлтэй.

Совет засагай тогтоходо хүдѳѳ ажахын коммуна, артельнуудэй эмхидхэгдэжэ эхилхэдэ бүхы hоёд угай зониие 1930 ондо Хуулиин ёhоор баталагдаhан hоёдой туземнэ сомоной Соведтэ («Сойотский Туземный сельский Совет») суглуулжа «Ногоон Уула» гэжэ артель Элшэртэ, «Улаан Хоншон» — Хоншондо, Сорогто — «3-хи Интернационал» гэhэн хамтын ажахынуудта ажаллахыень хубааhан гээд архивай данса гэршэлдэг. Тиихэдэ «Ногоон Уула» агналгын хамтын ажахы ангуушадhаа бүридэhэн байгаа гээд түүхэтэй. Харин 1933 ондо Түнхэнэй засаг баряашад Сорог hууринда ерэжэ суглаа үнгэргѳѳд, hоёдуудай хамтын ажахынуудые болюулжа, хамтаруулhан «Коминтерн» гэжэ хамтын ажахы болгоhон ба Соёдой хүдѳѳгэй Совет байгуулhан юм. («АХА» №125, 2000 он ноябриин 11, С.Д. Биданов «Һоёд угсаатанай түүхэhээ»).

Агууехэ дайнай эхилхэдэ Жигжит Намагсанович Батоголой бал шулуунай (графитный рудник) уурхайда хүдэлѳѳ юм. СССР-эй хамгаалалгын Хороон түргэн саг соо шанар hайтай бал шулуунай малтамал гаргаха гэжэ зорилго табиhан байна. Энэнь дайн байлдаанай газарта минын буу, түмэр харгыда (рельсдэ) хэрэглэгдэдэг байгаа. Бал шулуугаа Эрхүү можын Черемхово хото хүрэтэр морин шарга дээрэ тээжэ абаашадаг байhан. Энэ ажалдань сугтаа Ардан Монголов Дулжима наhанайнгаа нүхэртэйгѳѳ, Антон Нехланов гэгшэд олон жэл хүдэлѳѳ. («Книга Памяти тружеников тыла Окинского района», 2010-УУ). Дайнай hүүлдэ 1950 оной эхеэр Доржо хүбүүнэйнгээ «Улаан Шулуута» ажахыда партиин эмхи зургаанай нарин бэшэгшээр томилогдоходо, Жигжит Намагсанович хүбүүнэйдээ ошоод байхадаа түмэршэ дархаар хүдэлдэг ба хамтын ажахыда эдэбхитэйгээр хабаададаг байhан.Тиихэдэ аяар 73 наhатай байбашье, яhала хүнгэн солбон ябаа. («Сарьдаг үндэрэй хормойгоор», Р.Балданов, 1955. БМҮ)

Тэрэ үедэ Ахын зон нюудагаар таабайдаа ошожо сэржэм үргүүлдэг байhан.

Елена Дамбаевна Данцаранова hанан хѳѳрэхэдѳѳ:

— Би Жигжит бѳѳе тон hайн мэдэдэг байгааб. Хүүргэтэй харhанда хотогор соо үргэлэй газар байhан юм. Шулуутын теэбэйнэр сугларжа Жигжит таабайгаа абаад, шэрэнги соогуур хоргодон ябажа, Бүрэн-Голой түглэ соо нюудагаар hан табяад, сэржэм үргүүлдэг байhамди. Жигжит бѳѳ минии зааханда ехэ томоор харагдахал даа. Ямаан шэнги hахалтай ябадаг hэн. Ехэ уран гартай байhан хадаа, Шулуутын бүхы барилгада ябалсажа, олон гэр бодхоолсоhон юм, — гэбэ.

Жигжит Намагсанович нютаг дээрээ мэдээжэ ангуушан ябаhан, ангууша мэргэн алдартай байгаа. Энэ хуушанай ангуушан тайгые табан хургандаа адляар мэдэдэг. Теэд мэдэншьегүй яахаб даа: 60 жэлдэ агнажа ябана бшуу. Энэ хугасаа соо 310 баабгай, 75 шоно, 380 буга, 20 шэлүүhэ, 30 хандагай, 80 гүрѳѳhэ ба хүдэрэ, 5 зээгэ (росомаха), 3 халюу (выдра) баряа. (Энэ баримта «Сарьдаг үндэрэй хормойгоор» гэhэн гаршагтай Р. Балдановай 1955 ондо «Бурят-Монголой Yнэн» сониной хэблэлдэ гараhан статья сооhоо абтаа).

Ύйлын Ύриин буянгаар...

Жигжит Намагсанович Дамбаев хоёр хүбүүдээ бэрхээр үргэжэ, хүнэй хэмдэ хүргэжэ, хэнhээшье дутахагүй бэрхэ эрхэтэн болгожо табиhан намтартай.

Ехэ хүбүүниинь Шойжап Жигжитович, минии эсэгэ 1911 ондо түрэhэн. Бүхы наhаараа малай эмшэнээр хүдэлhэн намтартай. Ажал хүдэлмэридѳѳ урагшаа hанаатай, дүй дүршэлтэйгѳѳр ажалладаг байhан. Совет засагай эхиндэ комсомолой гэшүүн ябахадаа шударгы бэрхээр бүхы хэмжээндэ хабаададаг, тон бэрхэ уншажа, бэшэжэ шадаха шадалтай байhандаа нютагайнгаа зондо тоо, үзэг заажа, бэшэгтэй болгодог байгаа. Энэ хэмжээндэ эдэбхитэйгээр хабаадаhайнгаа түлөө 100 түхэриг шагналга абаhан гэхэ. Шой-Жап Жигжитович Агууехэ дайнай ветеран, дайнай үедэ 80-хи мотострелково батальоной бүридэлдэ Эхэ ороноо хамгаалаа. 1945 оной февралиин 20-до дайнhаа бусажа ерээ юм. Наhанайнгаа нүхэр Дулма Дагбаевнатайгаа долоон үхибүүдые түрэhэн: Сергей хүбүүниинь, нэгэ басаганиинь нарайдаа үгы, Ольга, Роза, Александр, Дугар, Октябрина. 1957 оной январиин 12-то 46 наhан дээрээ сагhаань урид наhа бараhан.

Доржо Жигжитович — бага хүбүүниинь 1914 ондо түрэhэн юм. Тоо баримтын бухгалтер мэргэжэлтэй болоод, наhан соогоо аймагай эмхи зургаануудта бухгалтерай ажалтай ябаа.

1943 оной январь hарада Улаан Армида татагдаад, июнь hара болотор Эрхүү можын 585-хи стрелково полкдо алба гараа. Июнь hараhаа 1945 оной август hара болотор 16-хи мотострелково батальоной отделенидэ албаяа үргэлжэлүүлээ. Энэ отделениингээ бүридэлдэ Империалис Японитой дайлалдаа. 1945 оной октябриин 20-да дайнай hүүлдэ гэртээ табигдаhан юм.

Дайнда хабаадаhанайнгаа түлѳѳ олон шагналнуудаар шагнагдаа: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай II шатын» орден; «За Победу над Японией» гэhэн медаль; 20, 30, 40 ба 50 жэлэй Агууехэ Илалтын 1941-1945 онуудай ойн баярта зорюулhан медальнуудаар.

Дайнай hүүлдэ «Улаан Шулуута», «Улаан-Аха», «Коммунизм» — хамтын ажахынуудта бухгалтераар хүдэлөө. Дүй дүршэлтэйгөөр ажаллаhанайнгаа түлөө «В.И. Ленинэй түрэhөөр 100 жэлэй ойдо» зорюулагдаhан медаляар шагнагдаhан ба «Ажалай ветеран» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.

Хани нүхэр Нина Нанзытовнатайгаа найман үхибүүдые түрэжэ хүмүүжүүлhэн: Николай, Дагба, Даша, Дарима, Дулма, Дора, Дондок, Уля.

Доржо Жигжитович Дамбаев — Агууехэ дайнай ветеран, 82 наhан дээрээ 1996 ондо наhа бараhан.

Гармаева Сурма Жигжитовна 1922 ондо Бүгсѳѳн hууринда түрэhэн намтартай. Бүхы наhаараа «50 лет Октября» хамтын ажахыда ажаллажа наhанайнгаа амаралтада гараhан юм. Вася гэжэ хүбүүтэй боложо хүмүүжүүлhэн, гэрлүүлээ. Харин хүбүүниинь залуугаар наhанhаань хахасаа. Мүнөө ашанарынь ехэ hүбэлгэн ухаатай, хүнэй хэмдэ хүрэжэ ябанад. Сорогой дунда hургуулиин шабинар, hургуулиингаа бүхы хэмжээндэ хабаадажа, илгаржа, түрүү hууринуудые эзэлжэ байдаг, бэрхэ хүбүүд ургажа, ибии баабайнгаа нэрэ нэрлүүлжэ ябанад.

Сурма Жигжитовна олон тоото шагналаар шагнагдаhан юм. 1941-1945 онуудта Агууехэ дайнай ара талада дүй дүршэлтэйгѳѳр хүдэлhэнэйнгѳѳ түлѳѳ «Ара талын дайнай Ветеран» гэhэн медаляар шагнагдаа; Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Хүндэлэлэй грамота 1980 ондо, Ахын аймкомой КПСС-эй ба Ахын аймгүйсэдкомэй Соведэй депутадай, «50 лет Октября» хамтын ажахын правлениин, парткомой грамотануудаар урмашуулагдаа. 1988 оной январиин 29-дэ Сорог hууринда 66 наhан дээрээ наhа бараа.

Жигжит таабай Доржо хүбүүнэйдээ байжа үндэр наhа наhалжа, 1965 оной майн 23-да 82 хүрэжэ бурхандаа мордоо.

Би энэ үгүүлэл соогоо ѳѳрыгѳѳ магтаха зорилго табяагүйб, харин хайшан гэжэ ургажа ябаhан залуушуулда ойлгуулха гээшэб гэжэ мэдэхэл юумэеэ бэшэбэб. Энэ үгүүлэлэйнгээ эсэстэ ѳѳрынгѳѳ элинсэг хулинсагуудаар омогорхон, Ахын уйгар омогтойшуулай түүрэг — hоёд хүн гээшэб гэжэ дахин-дахин дабтанаб.

Энэ сэмүүн сагта хайшаашье тѳѳрингүйгѳѳр, еhо заншалаа, түрэhэн эхын хэлые мартангүй, буряад дуугаа дуулан, үри хүүгэдтээ hайн hайханиие дамжуулан ажаhууял гэжэ хүсэнэб. Энэ ябаhан бэемнай мүнхэ бэшэ, hайн hайханиие хэхэеэ, бүтээхэеэ оролдоё.