«МЭНДЁО. КОММУНЫН ХҮБҮҮН»

Манай эсэгэ Андрей Жанчипович Дыржинов аймагайнгаа «Саянская новь» сониной редакцида сурбалжалагшаар хүдэлжэ байха үедөө энээхэн «Мэндёо. Коммунын хүбүүн» гэжэ баримтата туужа бэшэhэн юм. Тиигэжэ, дурдагдаhан баримтата туужа түрэл сонинойнгоо хуудаhануудта хэблэгдэн, нютагайнгаа зоной анхарал татан сэгнэгдэhэн байна.

Сагтаа аймагай «Саянская новь» сониной редактор байhан Владимир Доржиевич Галсанов энэ баримтата туужа тухай иигэжэ бэшэhэн байна: «Мэндёо» гэжэ рассказ дотор нютаг нугадамнай шэнэ байдал, коммуна эмхидхэлгын үе саг зураглагдаа hэн. Мүнөө энэ хэблэгдэhэн «Коммунын хүбүүн» гэжэ хөөрөөн дотор Мэндёо хүбүүнэй саашанхи хуби заяан тухай хэлэгдэнэ».

Үнэхөөрөөшье, энэ баримтата туужа хадаа эгээл түрүүн хамтын ажахынуудай эмхигдэжэ эхилhэн сагай байдал гэршэлнэ. Хажуугаарнь, эгээл тэрэ хардалган, хамалган сагай хатууе ехэл тодоор зураглажа шадаhан байна гэхэ байнаб. Тэрэ сагай юрын ажалша малша зон ямар ехэ зоболон, уй гашуудал үзэhэн байнаб!

Хамтын ажахы байгуулхадаа хошуунай хүтэлбэрилэгшэд ба милициин хүдэлмэрилэгшэд баран бүгэдөөрөө хамтараад, ямар ехэ аяг ааша гаргажа, бүхы шадалтай айл зониие, ехэ лама санаартан бүхэниие ба тэдэнэй ехэ бага үхибүүдыеншье илгаагүй хайрлангүй доромжолжо, баhажа, сэнэжэ, байра байдалыень hандаргаажа, үхэр малыень абажа Коммунада оруулха гэhэн зорилго табиhан байгааб?! Гадна, хажуугаарнь, зарим тэдыень «арадай дайсан», «кулак», «чуждый элемент» гэхэ мэтэ нэрэнүүдые зүүлгэн, ябаhан газартань алаха, хюдахаhаа эхилээд, түрмын оёорто хаягдаха ба аяар холын газарай хизаарта абаашажа сүлэлгэдэ тушаагдаhан, тэдэнэй дундаhаа тоотой хүнүүд табигдан нютагаа бусаhан гээд, дансанууд соо тэмдэглээтэй байдаг. Тэдэ зоной хэhэн зэмэ гэжэ юун байха hэм даа: 74 тооhоо үлүү малтай айл «кулак» гүүлэдэг, бурханай ном сударта hураhан ламанарые ба бурханда hүзэгтэйшүүлые «чуждый элемент», «арадай дайсан» гэхэ, тиихэдэ тэрэ сагта хажуудаа хүршэ hууhан айлдаа атаархаад, зорёон, худалаар хардажа тушаалгаха ба тэдэнэй ахадүүнэрые бултыень хардалганда абаха ушар дүүрэн хэрэглэдэг байhан гээд бултанда мэдээжэ ха юм даа. Үнэхөөрөөшье, шэнэ засагай байдал ба хубилалтада дурагүйшүүл олон байhан, харин шэнэ засаг тогтоогшодой зүгhөө залуу тоо бэшэг заагшад шэнэ байгуулагдажа байhан байдал ба сагай хубилалта тушаа дэлгэрэнгыгээр ойлгууламжын ажал ябуулгажа, хэлэжэ, ойлгуулжа шадаагүй юм гү? Хэлэхын аргагүй! Теэд, яахабши даа «саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэдэгтэл, саг үнгэрхэ бүхэндөө гүрэн түрын засаг, арад зоной ажабайдал, ажамидарал илгаатай хубилжал байдаг ха юм даа.

Эсэгымнай энэ баримтата туужаяа бэшэжэ байха үедэ аймагай редакцида ахамад бухгалтераар хүндэтэ Борис (Монгол) Сыренович Цыбденов – дайнай ба ажалай ветеран хүдэлжэ байhан гэдэг. Тиигэжэ, манай эсэгэ Андрей Жанчиповичтай сугтаа нэгэ ажалда хүдэлжэ байhан хадаа өөрынгөө намтар тухай хөөрэдэг байhан гэдэг hэн.

Борис Сыреновичын наhанайнь ябадал, ажамидаралай намтар энэ баримтата туужын гол удхань боложо гэршэлэн зураглагдаhан юм.

Саашань тайлбарилаа болбол, туужын гол хабаадагша нюур Мэндёо хүбүүмнай (Монгол Сыренович) болоно, Сэдүүнэй таабай хадаа үргэhэн хойто эсэгэниинь (Сэрэн гэлэн Сыбденов) болоно, тиихэдэ Бүлдөөн теэбии – үргэhэн эхэнь (Жап Аюшиевна Сыбденова-Хумаева, түрэhэн абгайнь) болоно. Юундэб гэхэдэ, Монгол Сыреновичын өөрынь түрэhэн эхэ эсэгэ хоёр 1928 ондо Тэнгис голдо буудалсаан, алалсаан болохо үедэ тушаалдажа алуулhан гэдэг. Тэрэ олон хүнүүд соо заахан Монгол хүбүүн ба үшөө долоон хүн амиды үлөө, заримань Монгол орон руу үрдижэ тэрьедэн ошоо hэн гээд, Даря Сосоровна Сыбденова хөөрөө hэн. Тиихэдэ Монгол хүбүүнэй гурбан ахайнар тэрьедэhэн зониие дахан баhал Монгол орон руу ошоhон түүхэтэй. Гурбуулан hайн айлда тушаалдажа үргэгдөөд, булта дээдын hургуули дүүргэжэ, врач мэргэжэлтэй болоhон гэдэг.

Монгол Сыреновичын үргэhэн ибии Жап Аюшиевна ба эсэгэ Сэрэн гэлэн хоёрой намтар бага тэды дурдахамни.

Би, аймагай ЗАГс-ын таhагта эдэ хоёр хүнүүд тушаа, 30-40 гаран оной хоридохи зуун жэлэй данса соо нэгэ зааханшье мэдээн байхаа гү гэжэ хандааб. Теэд, ямаршье үнэмшэлгын хуудаhан олдобогүй. Харин, архивай таhагта, 1946-1948 оной данса соо Сыбденова Жап Аюшиевна «Дайнай ара талын ажалда хүдэлhэнэй түлөө» гэhэн медаляар шагнагдаhан тухай бэшээтэй байгаа. Дайнай урда ба боложо байhан үеэр Жап Аюшиевна олон янзын ажалда хүдэлhэн юм. Жап Аюшиевна Сэрэн гэлэнэй алуулhанай hүүлдэ тэрэл Эмэгэн Самбаев таабайндаа ороhоор лэ 2-3 жэл шахуу байрлан, Монгол хүбүүтэеэ «Коминтерн» ажахын хони манажа ба Эмэгэн таабайн малдань, гэртэ газаань хамhалдан байгаа. Тиигэжэ хүбүүгээ ном бэшэгтэ hургаха гэжэ hургуулида оруулаад, өөрөөн Сорогой эхин hургуулиин үхибүүдэй хамтын байрада хүдэлhэн, hүүлдэнь ажахын малшье ажаллаа. Дайнай түлэг дунда боложо байhан сагта Жап Аюшиевна хүбүүтэеэ «Улаан-Аха» ажахыдаа, өөрынгөө гэр байрадаа ерээд түбхинэhэн байгаа. Теэд удааншье ябангүй, хүйтэ нойтондо ябаhан хадаа, уушханай үбшэндэ нэрбэгдэжэ наhа бараhан гээд Монгол Сыренович хөөрэhэн байна. Тиихэдэ Сэрэн гэлэниие олон мал, ямаа хонитой «кулак», ехэ лама хадаа «арадай дайсан» гэжэ хардагдан мүшхүүлээд, алуулhан тушаа хаанашье дурдагдажа бэшэгдэhэн үнэмшэлгэ олдобогүй. Теэд, hанаад үзэхэдэ, тэрэ үедэ Жэлгэнэй дасанай дэргэдэ ажаллажа байhан олон лама хубарагуудшье ба баримтата туужа соо дурдагдаhан Даша габжашье, Сэрэн гэлэн шэнги алуулhан байгаад, хаанашье ямаршье данса соо бэшэгдээгүй, тэмдэглэгдээгүйнь харамтай байха юм.

Тиигээд, саашадаа, ургажа ябаhан залуушуулаймнай нютагайнгаа түүхые мэдэжэ, hонирхожо байхадань энэ дурдагдаhан баримтата туужа ехэл туhатай нүлөө үзүүлхэ байна гэжэ hананаб.

Хүндэтэ нютагаархид, энэ хэблэгдэhэн баримтата туужые уншаха hанаан түрэбэл, аймагай номой сангай байшанда ерэхэдэ болоно.