ТүРүүШЫН САГААНУУД (ОРО)

Сагтаа тофалаарай hүрэг сагаа оронууд аймагай газар дэбисхэр дээрэ 3000 гаран толгой тоологдодог байгаа. Харин тэрэ сагай засаг баригшад сагаануудые барихада ехэтэ олзоборилгүй гарза болоно гээд, байhан сагаануудаа бултыень үгы хэжэ хосорооhон. Тиихэлээр, эдэ сагаануудай түхэл дэлхэй дээрэхи эгээл томо бэетэй байhан гээд тоологдодог байгаа.

1994 оной сентябрь hара соо 5 хүнhөө бүридэhэн бүлэг Буряад ороной Ахын аймагай Сайлаг hууринhаа Тофалар тээшэ унаагаар мордобобди. Сайлагай дабаанай нүгөө тээнь дабажа гараад, Хойто-Аха голой хүнды уужам тала дээрэ байбабди. Ахаhаа Тофалар хүрэтэр ойро гэхэгүйш, газарай зурагаар сэхэ ябабал 300 гаран модо болохо, харин удхашанартай оньhон үгэ бии ха юм «сэхэ ябабал 4 үдэр гээхэш, тойробол 2 үдэр соо ябаад ерэхэш». Эгээл тэрээгээр болобол даа. Ойн эзэн hамаргаагаа гэжэ хэлэгшэ ха юм. Сэхэ ошоод баруун тээшээ нугархын орондо, бидэндэ газаршанаар ябаhан, тон онсо түхэл шарайтай, паглагар үргэн үдхэн бүтүү hахалтай Дашын хэлэhээр баруун тээшээ нугараад Шибиид голой орондо, манай нюдэнэй харасада Дотот байба.

Эрхүү можын орондо Түва руу орошоhон байбабди. Теэд энээ руу хэмнайшье ябаагүй хадаа, маанадта танигдаагүй хизаар орон байhан юм. Оршолон тойрониие вертоледой газарай зурагаар тухайлан харахадамнай, дэбисхэр талань уужам ехэ, жэжэ горхонууд нэгэшье үгы байба.

Нэгэ уhанай эрьедэ ангуушадай гэрхэн соо хонолго түхеэржэ унтаха болобобди. Досоонь ехэ сэбэр, арилгаатай, заахан «буржуйка» яндан соонь түлеэн дүүрэн хэгдэнхэй ба шэрдэг (стол) дээрэ табяатай нэгэ дэбтэр (тетрадь) соонь бэшээтэй байба — «Хоол хошо хэрэглэhэн хадаа — дүүргэ, бог бү үреэдэ, яндан соогоо дүүрэн түлеэ бэлдэ — ябаhан хүнүүдэй даарахагүйн тула, урагшатай яба»...

Оройдоо нилээн бүрыжэ байхада, зулаа аhаагаад, унтахаа бэлдэбэбди. Тиигэжэ байтараа эмэй багахан шэл байхыень обёорбоб, тэрээн дээрэнь ягаан хүхэ бэшэгээр «Түвын эмэй сангай зургаан» гэжэ няалгаатай сараа байба.

Бидэ Түвэдэ байнабди гэжэ нүхэдни хараhаар үнэншөөгүй, харин шэрдэг дээрэ хэбтэhэн юумэн үнэн дээрээ Урайнхайн хизаар орондо байhыемнай гэршэлээ бшуу. Тиигээд булта зүбшөөбэбди. «Үдэшэhөө үглөөгүүр сэсэн..» — гээд унтаха тээшээ болобобди.

Үглөөгүүр үүрэй солбоноор үргэhэ нойрой дундуур шэхэндэмнай хүүен хааян долгисон уhанай гоожохо дуулдаба. Тиин байтараа, Даша газаршамнай баясан шашхаба: — Тиимээ! Нээрээшье Дотодой хотогор руу, урасхалhаа сэхэ доошоо уhанай хүүюур бии юм.

Үнгэгдэшэhэн газарай зурагаар нэгэ бага тухайлан хараад, энээхэн болбол хабшуу хүнды Дургумжа гол болоно гэжэ шиидэбэбди. Тиигээд түргэхэн суглараад, моринуудаа эмээллээд, аян замаа үргэлжэлүүлбэбди. Оройдоо хоёр хадын хоорондохи хотогор гаталжа Кара-Бурень голой эрье дээрэ хүрэбэбди. Үнжөөд, үдэ багаар тойроод харахадамнай Үдын гоё үзэгдэл дэлгээтэй байба. Үдэшэ тээшээ Адыгжер гэрэлтэлэн ялалзаба. Аямнай түгэсэхэ тээшээ дүтэлбэ. Эгээн түрүүн хэлхеэ холбооной таhаг руу шамдабаб: бидэ хүрэхэ газартаа хүрөөбди, булта hайн ябанабди — гэжэ гэртэхиндээ сахилгаан мэдээ эльгээбэб.

Тэрэ үеэр, маанадhаа саг зуураа мэдээ абаагүй маанадтай хамта нэгэ шиидхэбэритэй ябаhан нүхэр Клим Дашеевич Тулуев, үзэлшэндэ ошожо маанадайнгаа ябадал үзүүлhэн байба. Тиигээд үзэлшэн хэлэhэн байгаа: «Манай хойноhоо эльгээгдэhэн юрэ бусын эльбэ шэдитэ шубууд гэдэргээ бусаа». Энээнэйнь тайлбарил хадаа, мүрнай харагданагүй, хай даа, аян замhаань амиды мэндэ бусахань... гэhэн байгаа. Бидэн энээн тухай юушье мэдээгүй байгаабди, харин зүб харгыгаа бэдэрhээр, аяар арба гаран үдэрөө гээгээ hэмди.

Намтай сугтаа ябаhан ханинарни бүхы харгыдаа намайгаа гасаалан сэдьхэлээ зобооhон юм — «юунэй түлөө, яахаяа энэ холо хүндэ харгыда ябана гээшэбибди, тэдэшни шамай мэхэлхээрээ мэхэлхэл, сагаануудаа хараншьегүй хооhон гараараа гэдэргээ бусахабди, угайдхадаа бэеын баримтата үнэншэлгэш үгы, тиимэhээ, дэмы оролдонобди... хэн маанадта үнэншэхэб»...

Моринhоонь бууhаар, засаг захиргаанай байра бэдэржэ ошобоб. Богоhыень алхахатайм адли, хэлэбэ:

— Ши, Папаев байгааш даа, бидэ таниие удаанай хүлеэжэ байнабди, манда таниие ерэжэ ябана гэжэ Нижнеудинскhээ хонходоо юм, тиимэhээ эндэhээнь эхилээд, ажал хэрэгээ бүтээе, танай газаршан бэлэн байна. Ябая.

Бидэ hаатангүй эдихэ хоолоо абаhаар харгы замдаа гараабди. Маанадтай хамта байрын орошод (сагаашад) Евгений Кудрявцев ба Виктор Ломов гэгшэд ниилэбэд. Манай харгы Хайлам руу шэглэбэ.

Хайлама — оршуулгань хайлаhан уhан болоно.

Үнэхөөрөө, бүгэдэ газарай уужам зай жэжэ hөөг бургааhандаа дарагдашаhан, хүбшэ тайгань ехэнхидээ сибириин нарhан — үсөөн шэнэhэдээр хабшуулдаhан хуша.

— Тээ саанахана оронууд эдеэлжэ ябана, харана гүт, — гээд, Женя хайшааб даа, холуур зааба.

Нээрээшье, саhата hарьдагай орой ташан, дээрэhээнь доошоо hэлгэлдэн ябаhан hүрэг боро юумэдүүд нюдэнэй үзүүртэ харагдаба.

— Бидэ тэдээндээ гараха болонобди...

Тиигэжэ хэлэхэдэнь, минии нүхэд уруу дуруу болошобод, — хайшан гээд, тэрэ холо үндэр дээрэ жүдхэхэбибди, мориднай туруунуудаа элээгээ ба тахань баhал тиимэшэг...

Тиигэжэ байтараа, Женя мэхэтэйгээр миhэд гээд, ехэ гэгшын дуугаар хашхарба: — Ту-зззззззз...

Оронууд обогод гэн, эбэрээрээ хүдэлгэн, хамараараа хүрхирэн, агаар удаан hорон, дары түргэн доошоо гүйлдэбэ. Тиин, нюдэ сабшаха зуура доро ерэшэhэн байба. Тэдэн маанад тээшэ гүйлдэжэ ерээд, маанадые зөөлэхэн ба шэршэгэр хэлээрээ долёожо оробод...

Гайхахын ехээр гайхабабди. Тиигээд энеэбхилжэ байhан Жениhээ асуубабди, маанадтаа ойлгуулжа үгыш, юун болобоб, — гэбэбди. «Туз» гэдэг үгынь тайлбарил тофалаар хэлэн дээрэ «дабhан» гээшэ юм байна. Байн байтараа, бидэн, гэнтэ ойлгожорхибобди — оронуудай эзэн удаанай үгы байhан дээрэhээ, хэншье дабhа хаяжа үгөөгүй хадань, танил оогололго дуулаhаар — бэеэ барингүй, hүрд гэн доошоо амтатай дабhандаа хомхойрон долёохоо, харайлдажа ерэбэ.

Дабhалhанайнь удаа, hүрэгөө хашаа руу оруулжа, өөhэдтөө абаашаха сагаануудые (оронуудые) шэлэжэ эхилбэбди, 50 залуу эмэ оро, 7 буха ба 6 унаа оронуудые гээд. Шэлэгдэhэн оронуудаа абаад ондоо байрада абаашабабди.

Манай газаршан Евгений хэн оро дээрэ hуугаад ябахаа hананаб, тэрэ өөртөө бүхэ гэгшын hорьбо модо шэлэжэ абаха хэрэгтэй — «таяг» гэжэ нэрлэдэг гэжэ hануулан хэлэбэ, энэнь ороо (сагаагаа) жолоодоходонь хэрэгтэй болодог юм, юундэб гэхэдэ манай ойлгосоор мориной жолоо хэрэглэгдэдэггүй. Аалихан зүүн шэхыень дайрахада, зүүн тээшээ нугарха, харин баруун шэхыень нэгэ зааха дайрабал — баруун тээшээ ошохо. Бэеынь хүлөөрөө хоёр тээhээнь хабшабал, оро зогсохо. Иимэ хүнгэн хүтэлбэри хэрэглэгдэдэг. Сагаан дээрээ hуухын урда тээ бэлэдхэл хэрэгтэй, тэрэнээ нэгэ бага үндэр өөдэ абаашаха юм. Жэшээлбэл түгэлсэг, урид гараа ууса дээрэнь табиха, бэеэ шангадхахыень (хүшэлхыень), тиигээгүй болбол нюрганиинь хухаржа болохо, тиигээд аалихан эмээллэхэ...

Сагаанай арhанай дан тэршээ хадань, hуугаад ябахада тон хүндэшэг байдаг, харин эндэ таяг ехэ хэрэгтэй болоно, тэрээгээрээ хүнгэнөөр тогтоод ябахаш.

Жениин хэлэхэдэ, Бадма ехэл атаархан хэлэбэ: «Байгаал юм бэзэ, би гараха түрэхэhөөнь абаад унаанда бэрхэб, эмээл дээрэ ехэ болооб, харин энэ набтархан, тулюур сагаан ха юм, юундэ шадахагүйбиб».

Бидэ үтэр түргэн сагаа hүрэгөө суглуулбабди. Хойно хойноhоонь сагаануудаа бэе бэедэнь уяад, замдаа гараабди. Поезд шэнги hубарил болобо. Эгээн урдань эгээл хүсэтэйнь hулашагуудаа ба залуунуудаа дахуулан ябана.

Урдамнай Бадмамнай — ударидагша.

Холуур, сайбар дэбисхэр үнгэ дээрэ заахан гол горхон харлан харагдана, тэрэниие оймоод гараха болонобди. Бадмын бардамаар hуугаад ябаhан ударидагша сагаан гэнтэ зогсоходонь, сагаанай эбэрэй дээгүүрнь хиидэжэ, уhа руу сэхэ далайhаар унашоо бэлэй. Ухаа алдаhандаа hүгэдэн, нёлбон дуугараа: — Хүрөө даа, битнай унаагаар ябаха шадал үгыб...

Тэрэ дороо Евгений бэеэ барингүй хэлээдхибэ: — Модо баряад ябабал, унахагүй байгааш...

Тиигээд бүхы эд зөөринь уhаар доошоо урдаад ябашаба, харин бидэ хара хүшөөр арай гэжэ суглуулжа абабабди.

Үглөөдэрнь гол hүрэгhөөнь таhаран ошохо үдэр болобо. Удхань юун бэ гэхэдэ, шэлэгдэжэ абтагдаhан уяанда ябаhан сагаануудаа гол hүрэгhөөнь hалгаан, гэдэргээ мүрынь мүшхөөд дахахагүйн тула ба hүрэгтэйгөө нииилэхэгүйн тула, холо абаашаха болоно.

Женя бидэ хоёр саашаа харгылбабди, бинь харгы гарган, хойноhоомни 25 сагаан уялаатай, Женя баhал минии шэнги, харин хойнонь бэшэ hула ябаhан сагаанууд дахарилдаа. Тиихэдэ тэдэ маанадhаа нэгэшье гээгдэнгүй ябана, юундэб гэхэдэ ехэ hүрэгтөө няалдан hэргэг ябана, хэрбэеэ харгыдаа нохойтой ангуушад тушаалдабал, тэдэниие суглуулжа шадахагүйш, тиигээд лэ араатадай аманда хүнгэнөөр орошохо болно.

Һүниндөө сагаан бүхэн холо шэрэжэ ошожо шадахагүйгөөр — булта hүрэг хэбтэhэн модондо уягдадаг.

20-ёод гаран модо талатай таhарhан би гансаараа hүрэгтэеэ үлөөб, Женя hүни гол hүрэгтөө ошоhон байгаа.

Үглөөгүүрнь тэдэ ерэжэ, 5 үдэрэй туршада Сайлагай уужам хүндыдэ оршодог Хара-Жалгада хүрөөд байгаабди. Женя Виктор хоёр маанадые хүргэжэ бүхы харгы ото ябалсаhан хадань, бидэ ехэ баярые хүргөөбди. Евгений уданшьегүй өөрынгөө эмээл абаад бусаа hэн, харин Виктор маанадаараа үлөө. Шараев Баяртай Эрхүү голые үгсэн сагаа шаргалагшахаар. Сагаануудаа Сайлагhаань Сорог хүрэтэр машинаар абаашаа бэлэй.

Жэл болоод сагаануудай тоо баримта 120 толгой болотор үдэhэн гэхэ.

Саашадаа юун болоhыень, аминдань хэhэг болгон туужалан хөөрэхэ арга...

Ошоод ерэhэн газарта суг намтай хабаадагшад болбол:

Даша Жигжитов, Бадма Дондоков, Сырен-Доржо Дондоков, Баяр Шараев, Клим Дашеевич Тулуев.