АРАДАЙ ГЭГЭЭРҮҮЛЭГШЫН АША ГАБЬЯА

Ахын алдарта хүбүүн

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхын урда тээ аглаг үндэр Аха нютагта оройдоол 1900 гаран халуун амин ажаһуудаг байһан. Иимэ үсөөн зон сооһоо урган гаража, улас дотороо нэрэ, солотой болоһон, сайдай тушаал эзэлжэ ажаллаһан хүнүүд Соном Гомбоевичһоо урда байгаагүй юм.

1920 ондо Хужар тосхондо олон хүүгэдтэй Гомбожап Дугарович Бадма Гонжиповна Успажиновтанай малша бүлэдэ гурбадахи үринь боложо түрэһэн намтартай. Уйгаржан бэшэг мэдэхэ ажалша, малша, анхан угһаа ангууша абань хамтын ажахын байгуулагдахада, түрүүшүүлэй тоодо тэрээндэ орожо, хамсыгаа хам шуужа ажаллабашье, хамалганай үедэ хардуулжа хосорһон. Дайнай урдахи хатуу шэрүүн үедэ ибиинь гансаараа долоон үхибүүдээ үндылгөө.

Тэрэ сагай бүхы үхибүүдтэй хамта Соном Гомбоевич хара багаһаа ажал хээ. Гансаардаһан эжыдээ аһан шадалаараа туһалха гэжэ, мал адуулдаг, загаһа баридаг, Лопсон ахатаяа агнуурида ябадаг болоһон юм. Хоёр ахадаа заалгажа, үзэг бэшэг таняад, уншажа, бэшэжэ һураад, арбатай болоходоол, һургуулида ороо. Малша, таряаша залуушуулай һургуулиин 6-дахи ангиин шаби ябахадаа, соёлшодой курсануудта буряад хэлэ заажа эхилһэн.

Хүн болохо багаһаа

Аха нютагта дунда һургуулиин үгы дээрэһээ хүршэ Түнхэнэй Хэрэн тосхон ерэжэ, һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. «Хүн болохо – багаһаа, хүлэг болохо – унаганһаа» гэһэн ухаатай үгэ араднай дэмы хэлэдэггүй ёһотой. Сэсэн мэргэн энэ оньһон үгэ Соном Гомбоевичто ехэ тааруу. Хэрэнэй һургуулида орон сасуугаа, нюдэндөө галтай залуу хүбүүн ниитын хамаг хэрэгүүдтэ, һургуулиингаа ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаадажа, түрүү шабинарай тоодо ороодхиһониинь гайхалгүй. Дүрбэн жэлэй туршада ханын сониной эрхилэгшээр хүдэлхэдөө, өөрөө зурадаг, уран хурсаар бэшэдэг байгаа. Хоёр жэлэй туршада комсомолой эмхиин секретаряар удаа дараалан һунгагдаа.

Гар бэшэмэл «Түнхэнэй хабар» сэтгүүлэй техническэ эрхилэгшэ болоо. Энэ журналда буряад ирагуу найрагшадай шүлэгүүд толилогдодог байһан. Тэрэ тоодо Соном Дугаровай өөрынь зохёоһон «Наранай туяа» гэжэ шүлэгынь барлагдаа. Ородой болон гадаадын гүрэнүүдэй уран зохёолшодой бүтээлнүүдые олоор уншажа, эрдэм мэдэсэеэ баяжуулдаг байһан гээд наһанайнь намтарай бэшэгтэ онсо тэмдэглэгдэнхэй. Тиихэ үедэ хорюултай байһан Сергей Есенинэй шүлэгүүдые багшанарынь нюусаар уншуулдаг байгаа гээд хожомынь элирээ бэлэй. Багшанарайнгаа этигэл найдабарида хүртэһэн хүбүүнэй зориг, һүлдэнь тиихэдэнь хэды шэнээн үргэгдэдэг байгаа гээшэб!

Эрэлхэг сэрэгшэ

Эрдэмэйнгээ гуламтые эрхим бэрхээр дүүргээд, Эрхүү хото ошожо, уран зохёолой һалбариин хоёр шата, багшанарай һургуули дүүргээ. Һуралсалаа үргэлжэлүүлхыень эхилһэн дайн һаатуулжа, Соном Гомбоевич Аха нютагаа бусаһан юм. Фронтдо мордохынгоо урда тээ һургуулиин захиралаар, аймагай арадай гэгээрэлэй таһагые даагшаар ажаллаһан байна.

Сэрэгэй албанһаа сүлөөлэгдэһэншье һаа, һайн дураараа дайнда мордоһон. Шэтэ можодо, удаань Эрхүү хотодо сэрэгэй офицернүүдые бэлдэлгын богонихон болзорой һуралсал гараад, 2-дохи Украин фронтын бүридэлдэ орожо, Зүүн-Урда Европын байлдаануудта, удаань Японой үүсхэһэн дайнда ябаһан намтартай. Дайшалхы олон шагналнуудтай эхэ нютагаа бусажа ерэһэн. Шуһата дайнай үедэ айжа, һүрдэжэ ябангүй, хүн бүхэнэй эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэһэн тухай хожомынь бэшэһэн байдаг.

Эрхим эмхидхэлшэ

Дайгаа даража, даагаяа дэллээд, дам саашаа дабшажа, шэлэһэн мэргэжэлээрээ хүдэлөө. Ахын арадай гэгээрэлэй таһагые даагшаар, Хори аймагай Тээгдын һургуулида директорэй орлогшоор, Хасууртын, удаань Сэлэнгэ аймагай Загастайн һургуулинуудай захиралаар ажаллаһан. Үхибүүдые ажалаар хүмүүжүүлжэ һургаха аргада анхаралаа хандуулдаг байһанаа хожомынь эрдэмэй ажалнуудтаа дурдан бэшэһэниинь гайхалгүй.

Ород хэлэн ба уран зохёолой эрхим багша байһан гээд Соном Гомбоевичай шабинар дурсадаг. Хүдөөгэй үхибүүдтэ ород поэзиин нюусануудые заажа, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон бүтээлнүүдтэйнь ялас гэмээр танилсуулдаг байгаа. Сээжээр олон шүлэгүүдые мэдэдэг дээрэһээ, хэшээлнүүдэйнгээ үедэ Сергей Есенин, Александр Блок, Михаил Лермонтов болон бусад суута ирагуу найрагшадай зохёолнуудые тордиһогүйгөөр хөөрэжэ, эдир шабинарайнгаа дура зүрхэ буляадаг һэн.

Арадай гэгээрэлэй сайд

Һургуулиин ажабайдал досоо тээһээнь һайн мэдэхэнь, ажалдаа аргагүй ехэ дуратайнь, урдань табигдаһан ямарханшье зорилгонуудые эсэн, сусангүй дүүргэдэгынь, эмхидхэлшын бэлигтэй байһаниинь хараада абтажа, 1961 ондо Соном Гомбоевич уласай арадай гэгээрэлэй сайдай тушаалда томилогдоһон байха юм.

Сайд болон сасуугаа, яаманай хүтэлбэрилхы үүргые шангадхажа, илангаяа һургуулиин таһагые эрхим бэрхэ мэргэжэлтэдээр хангажа эхилээ. Тиихэдээ холын хүдөө нютагуудһаашье шадамар бэрхэ багшанарые олоор урижа асарһан. Дүршэл ехэтэй бүһэтэй багшанарые яамандаа абаад, жэлэй дүрбэн сагта алабанай хэрэгээр аймагууд руу эльгээжэ, шалгалта үнгэргэхэ, туһаламжа үзүүлхэ ажалые бүримүһэн эршэдүүлһэн габьяатай.

Мүн тиихэдэ гүрэнэй алба хаагшадай бултанайнь мэргэжэл дээшэлүүлхэ ажал ябуулаа. Гүрэнэй ниислэл болон бусадшье томо хотонууд руу тэдэнэрээ эльгээжэ, һуралсал гаргадаг байһан. Тиин, һүүлэй һүүлдэ бүхы яаманай ажаябуулгын шанар һайжарха гэжэ һайн ойлгодог байгаа бшуу. Гэгээрэлэй һалбариие сагай эрилтэнүүдтэ тааруулан шэнэлхэ хэрэгтэ өөрөө хам оролсожо, эрхим дүнгүүдые туйлаһаниинь мэдээжэ.

Багшанарай багша

Үндэр тушаалаа орхиһонойнгоо удаа, Соном Гомбоевич 1968 онһоо Буряадай гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин багшын эрдэмэй болон психологиин танхимда ахалагша багшаар ажаллаа. Эгээл энэ үедэ эрдэм шэнжэлгын ажалаа эршэдүүлжэ, 1969 ондо эрдэмэй дид-докторой диссертаци амжалтатайгаар хамгаалаа. Арбан дүрбэн жэлэй үнгэрхэдэ аттестациин талаар дээдын комисси Соном Гомбоевичто профессорэй нэрэ зэргэ олгоһон юм. Эрдэмэй зуу гаран ажал, тэрэ тоодо 4 монографи, һуралсалай номууд, программануудые болон гурбан пособи хэблүүлһэн байна. Эрдэм шэнжэлгын ажалайнь гол удха бүгэдэндэ хабаатай юрэнхы болбосоролой сэдэбтэ зорюулагданхай. Багшын эрдэмэй хүгжэлтэдэ, залуу үеын зониие һурган хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ профессор С.Г. Дугаровай оруулһан хубиин габьяа айхабтар ехэ.

Хүүгэдые үргэхэ, һургаха, хүмүүжүүлхэ талаар үндэһэн буряад арадайнгаа заншалнуудые Соном Гомбоевич эрдэмтэд сооһоо эгээ түрүүн шэнжэлжэ эхилһэн алдартай. Мүн баһа Буряад Уласта һурган хүмүүжүүлгын эрдэмэй яажа бии болоһые, дэлгэрһэн ба хүгжэһые, ямар багшанарай яажа ябуулһые, юрын зониие бэшэгтэ яагаад һургажа захалһые шэнжэлһэн байдаг.

Эхин шатын һуралсалай болон онол аргын танхим 1977 ондо байгуулжа, тэрэнээ толгойлһон юм. Багшанарай багша Соном Гомбоевич Дугаров өөртөөшье, суг хүдэлдэг нүхэдтөөшье, оюутадтаашье айхабтар шанга эрилтэтэй, журам ехэтэй хүн байһан. Жэл бүри эрдэмэй практическа бага хуралнуудые эмхидхэжэ, залуу эрдэмтэдые, оюутадаашье олоор хабаадуулхадаа, арадаа гэгээрүүлхэ ерээдүйн эрхим халаан бэлдэхэ гэһэн мүн лэ холын хараа бодолтой байгаа бшуу.

Эрхим эрэ, наһанай нүхэр, эсэгэ

Соном Гомбоевичай наһанайнь нүхэр, ерэ гаранхай хүгшэн багша Евгения Дармаевнагай нюдэндөө галтай байхадань танилсажа, ехэ бэрхээр харилсаха, нютагаймнай алдарта хүбүүндэ зорюулагдан, аймагтамнай эмхидхэгдэһэн хэдэн хэмжээ ябуулгадаа урижа, һонор ухааень, һайхан һанааень адаглаха, сэбэр уужам сэдьхэлэйнь дулаанда хүртэхэ золтой байһан хүм. Наһанайнгаа нүхэр, үхибүүдэйнгээ эсэгэ тухай хэды һайханаар дурсан хөөрэгшэ һэм! Жаргалтай бүлын ажабайдалда тохёолдодог олон тоото орёо асуудалнуудые, үндэр, набтар добо, дабаануудыешье гар гараа барилсажа, гаталан дабаһанаа үгүүлдэг бэлэй. Засагай орьёлдо заал һаа дайралдадаг, нюураа харуулдаггүй нюуса дайсадта нюдаргаа зангидан эсэргүүсэһыеньшье зугаалаа һэн даа.

Эрхим эрын нэрые нэрлүүлхэ эрхэ, бэрхэ үхибүүдынь, аша зээнэрынь арадтаа мэдээжэ сэхээтэд боложо далижанхай. Эсэгынгээ, энэрхы зөөлэн зантай таабайнгаа нэрые эгээ дээгүүр тэдэнэрэй абажа ябахыень харахадаа, Буряадай түрүү хүбүүдэй нэгэн Соном Гомбоевич Дугаровай хэһэн хэрэг, хэлэһэн үгэ бүхэниинь дэмы бэшэ байгаа гэжэ дахин-дахин ойлгохоор!