АГЛАГ ҮНДЭР НЮТАГНАЙ

Тэрэ үедэ аймагай түб болгогдоhон Орлиг тосхон хүрэтэр хазаар морёор 4-5 хоножо, Монhоо хүрэдэг hэн. Манай бүлэ 8 hаратай хүбүүгээ морин дээрээ тэбэрижэ, бэшэ үхибүүдээ (хамтадаа 5 хүүгэд) hундалдуулжа, эгсэ үндэр Нухэн-Дабаа дабажа, Ахын аймаг зөөжэ ерэhэн түүхэтэй.

Би Ахада түрэhэн, бага наhандаа эхэ эсэгэhээ гээгдэжэ, энэл дайдадаа нютагжаhан хүм. hургуулида hуража байхадаа, зунайнгаа амаралтада геологуудаар Ахынгаа гол горхо, хада уула шэнжэлэлсэдэг hэм. Түрэhэн нютагайнгаа хуушанай байдалаар, түүхэ домогоор hонирхожо, дуратайгаар шудалаа бэлэйб.

Ахын аймаг Зүүн Саяанай эгээл үндэр Мүнхэ hарьдагай саада тээ, Аха мүрэнэй эхиндэ оршодог хадалиг үндэр дайда мүн. Зүүн Сибириие шэнжэлэгшэ профессор С.В. Обручев Ахын дайдые «бишыхан Түбэд» гэжэ сасуулжа бэшэhэн юм. hая болотор Ахада машинын харгы үгы байhан аад, бүхы ашаагаа үбэлдөө мүльhэн харгыгаар зөөдэг hэн.

Тиихэдэ Ахын түүхэ тобшо hайнаар шэнжэлэгдээгүй байhаар. Зарим географууд Ахада шулуун зэбсэгтэ үеын хүнүүдэй отог байра бии юм гэжэ бэшэдэг. Ленинградай Этнографическа институдай эрдэмтэн Л.Р. Павлинская Ахада хүнүүдые хадагалhан дараае олоhон юм.

1700-аад онуудай эхеэр Тоболой генерал-губернаторай захиралтаар Егор Пестерев гэжэ хасаг хүн Баруун Саяанhаа эхилээд, Ахын адаг хүрэтэр шэнжэлгэ хэжэ, ажаhуудаг зоной байдалаар hонирхоhон тухайгаа мэдээсэл соогоо hонирхолтой ажаглалтануудые хэhэн байха юм. Тэрэ үедэ hоёд угсаатан  Ахын хүбшэ тайгаар ажаhуудаг, оро үсхэбэрилжэ, агнуури хэжэ, амин хоолоо залгажа байhан түүхэтэй.

«Эдэ зон талха таряа мэдэхэгүй, ангай мяхаар хооллодог, эхэнэрнүүдынь эрхим бэрхэ ангуушад», — гэжэ Е. Пестерев бэшэнэ. Тэрэл сагаар Ахада түрүүшын буряадууд бии болоhон түүхэтэй. Буряадуудынь гол горходой эрьеэр адуу малаа үсхэбэрилжэ, hоёдуудынь агнууриингаа тала хаража, хада уулаар, хүбшэ тайгаар тараhан юм гэлсэдэг. Тиигэбэшье эдэ хоёр арад бэе бэетэеэ ехэ дүтэ хани барисаатай байгаа. Тоогоор үсөөн hоёдууд буряадуудтай ниилэжэ, айл, аха, дүү боложо, байн байhаар түрэл хэлэ, заншалаа мартажа, буряад уhатан болошоо гэхэ. Мэдээжэ географ П.А. Кропоткин тайжын 1846 ондо Ахаар ябахада, hоёд хэлээ мэдэдэг ганса нэгэн үбгэд лэ байhан ха. Кропоткин өөрынгөө «Поездка в Окинский караул» гэhэн ном соогоо бэшэhэн байдаг.

Агууехэ Октябриин хубисхалай болоодүй үедэ ахаархин хүндэ хүшэр hуудалтай байгаа. Хатуу шэрүүн байгаалиин уларилтай тэмсэжэ, адуу малаа үдхэжэ, ан гүрөөл агнажа hуугаа.

Заримдаа эдеэ хоолоор дуталдахадаа, үри хүүгэдээ нэгэ тулам таряагаар гү, али гурилаар худалдажа, бэшэ үри хүүгэдээ тэжээхэ аргатай болодог байгаа. Ахада талха таряанай, мүн бусад газарай эдеэнэй ургадаггүй дээрэhээнь тэндэхид үбэлдөө шаргаар Алайр, Боохон гү, али Монгол орожо, хэрмэ, булганай арhаар таряа, талха, сай, дабhа худалдажа асардаг байгаа.

50 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэ гэжэ район дотор яhала түхеэрэлгэ болоно. Нэн түрүүн архивууд соогуур хуушанай документнууд бэдэрэгдээ. Тэрэ үеын тоо, баримтануудые мүнөөнэй байдалтай сасуулхада, районой хүгжэлтые эли тодоор гэршэлнэ.

Октябриин хубисхалай урда тээ Ахада ород hүмэ, нэгэ дасан байhан юм. 1926 ондо 2 эхин hургуулида 20 үхибүүд hурадаг байгаа. 1932 ондо аймаг соо нэгэ амбулатори, фельдшерэй нэгэ байра байhан юм. Тэндэнь нэгэ фельдшер, 2 акушер ажаллажа байгаа. Зон ехээр үбшэлдэг, наhа барадаг hааб даа. 1932 оной Хошуунай гүйсэдкомой тоосоон соо иигэжэ бэшэгдэнэ.

1938 онhоо аймаг дотор телефон, радио бии болоо. 1938 оной январиин 1-нэй байдалаар район соо телефоной 12 аппарат бии болоо. Дүрбэн колхоз хэлхеэ холбоо татуулаа. Аймаг соо 48 радио хүдэлжэ эхилээ.

Мүнөөнэй байдалаар Ахада 3 дунда, 1 найман жэлэй, 3 эхин hургуули тоологдоно, 1000 гаран hурагшадтай hургуулида 100-гаад багшанар болон хүмүүжүүлэгшэд хүдэлнэ. Тиихэдэ hургуули бүхэндэнь хүүгэдэй интернат, 8 сад-ясли бии.

Тиихэдэ районой түбэй больницада, фельдшерскэ-акушерскэ 9 пуктда 10 гаран врач, тусхай дунда hургуулитай 60 мэргэжэлтэд ажаллана. Саяанай хадануудые, мушхуу гол горходые гаталан, 1975 онhоо зайн галай бахананууд жэрылдэжэ эхилээ бэлэй. Зайн гал бии боложо, ажалшадаймнай байра байдал hэргэжэ, hаруул hайхан саг ерээ hэн. Бүхы колхозой түбүүд дээрээ, Орлик тосхондо автоматическа телефонно станцинууд тодхогдожо, 700 гаран айлнууд телефонтой болоо. Тиихэдэ бүхы тосхонуудта олонхи малшадай байрануудта «сэнхир галнууд» носоо hэн. Аймагай 3 тосхондо ажаhуугшад хоёр программа харана.

Район соо соёлой 6 байшан, 7 библиотека бии. Тэдэнэр хамтадаа 94 мянган боти номтой юм.

Хүдөө ажахыда болоhон хубилалтануудые харуулhан тоо, баримта харахада, түүхын орёо алхамуудые гэршэлнэ. 1926 ондо Ахын хошуунда 1728 хүн ажаhуугаа. Тэдэнэр 23553 толгой эбэртэ бодо малтай, 4722 адуутай, 5230 хонитой, 622 ямаатай, 72 оротой байhан байна. Эгээ баян айл 400-гаад малтай, дунда зэргын айл – 50, үгытэй айл 5 малтай байhан байна.

1929-30 онуудаар Ахада хамтын ажахынууд бии боложо захалаа. Хамтын ажахыда hайн дураараа ороо бэшэ, харин Сталинай хатуу захиралтаар хашуулжа, зануулжа ороо бэлэй. Хамтын ажахыда малаа үгэхэеэ хайрлажа, олонхи айлнууд малаа хороогоо ёhотой. Юуб гэхэдэ, 1932 оной оршон байдалаар Ахын хошуунда 10 колхоз эмхидхэгдэжэ, ахынхидай 87 процентнь эдэ ажахынуудта ороhон байна. Тэрэ үедэ Ахын хошуунда 7033 эбэртэ бодо мал, 2271 толгой адуун, 3874 хонин, 922 ямаан, 175 оронууд тоологдодог байгаа гэжэ архивай хуудаhан гэршэлнэ.

Манай элинсэг хулинсагуудай хадалиг Ахын шэмэрүүн эрхэ байдалда тааража, тэсэжэ hууhаниинь гайхалтай. Тиихэдэ үдхэжэ байhан малнуудынь – hарлаг, хайнагууд, нютагай үүлтэрэй эбэртэ бодо мал, хони, ямаад, адуун hүрэг, оронууд хадалиг газарай шэмэрүүн байдалда таараhан, эдеэ хоол ехээр хэрэглэдэггүй, бүхэли жэлдээ хадын эгсэ үбэр майлын бэлшээринүүдээр ябажа, ондо орохо шадалтай hэн. Олон үе сагта үдхэжэ байhан эмэ малнуудаа үри хүүгэдтээ дамжуулан үгэhэн юм. Теэд бидэнэрэй эдэ малыень үдхэжэ шадаагүймнай гомдолтой. 50-яад онуудаар оронууд ба ямаанууд үгы болгогдоо бэлэй.

70-аад, 80-яад онуудаар нютагай үүлтэрэй мал бага шэгнүүртэй гэжэ гологдоод, тоо толгойнь хороогдоо hэн. Тиихэдэ аяар Ростовско областьhоо  хальмаг үүлтэрэй эбэртэ бодо мал асарагдаа, мүн казах сагаан толгойто, симментал үүлтэрэй мал, нарин нооhотой хонид, хатарша, хүндэ шэгнүүртэй азарганууд асарагдажа захалаа hэн. Энэ малай үүлтэр hайншье hаа, нютагай шэмэрүүн байдалда таарахагүй, нютагай үүлтэрэй малда ороходоо, 2-3 дахин ехэ тэжээл хэрэглэхэ байшоо. Мүн тиихэдэ холын хадалиг газарай бэлшээринүүд хэрэглэгдэхэеэ болишоо hэн. Юуб гэхэдэ, hарлаг малнуудаа «Улаан-Аха», Ленинэй нэрэмжэтэ колхозууд үгы болгожорхиhон юм. Нютагай үүлтэрэй мал хороолго алдуутай хэрэг болоо гэжэ 1979-1980 оной үбэлжэлгэ эли тодоор харуулаа hэн. Тэрэ хатуу үбэлжэлгэдэ районой мал олоор гарзалаа. hарлаг, хайнаг малнуудай гарзань бага байгаа hэн. Тэрэ гэhэнhээ хойшо hарлаг малда анхарал хандуулагдадаг боложо, бүхы колхозуудта үсхэбэрилхэ түсэб табигдаа.

hүүлэй жэлнүүдтэ Ахада нилээд хубилалтанууд болоо. Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздо Саяан гэжэ шэнэ тосхон баригдаа. Ахада ерэhэн айлшад энэ тосхониие үнэхөөрөө шэнэ үе сагай түхэлтэй тосхон гэжэ тэмдэглэдэг. Эндэмнай колхознигуудай шэнэ hаруул байрануудhаа гадна соёлой байшан, хүүгэдэй сад-ясли, интернат hургуули,  спортын байшан, худалдаа наймаанай түб бии юм. Энэ барилгые хуушанай түрүүлэгшэ В.П. Арданов эхилжэ, залуу түрүүлэгшэ О.А. Иванов үргэлжэлүүлhэн юм.

Мүн бэшэшье ажахынуудаар иимэрхүү ажал хэгдэнэ. Нэн түрүүн «50 лет Октября» колхозые дурдамаар. Энэ колхозой хуушанай бэрхэ түрүүлэгшэ А.П. Налханов 70-аад онуудай эхеэр барилгада горитой анхарал табижа, бүхы малшадта шэнэ гэрнүүдые барюулhан юм. Тиигэжэ колхозой түб Сорог тосхон хүгжөө. Эндэ соёлой байшан, сад-ясли, hургуули, больница гэхэ мэтын барилганууд бодоо. Аюша Пунсыкович тэрэ үедэ гүрэнhөө мүнгэ зөөри абажа үритэхэгүй гэжэ оролдон, барилгаяа хямдаар, проектно-сметнэ документацигүйгөөр барюулаа. Тэрээнhээ боложо, зарим барилгын шанар муу байшоо.

Ахын гурбан колхоз хамтаржа, «50 лет Октября» колхоз 1960 ондо бии болоо hэн. Тэрэ үедэ орон доторнай ажахынуудые томодхохо хүдэлөөн эхилhэн байгаа. Томодхоhон ажахы нэгэ талаар hайн hэн. Юундэб гэхэдэ, багахан колхозууд мүнгэ зөөриеэ нэгэдүүлжэ, барилга эмхидхэхэ, оньhон техникэ абаха шадалтай болоо. Нүгөө талаарнь Хүүргэ, Бүгсөөн гэжэ урдандаа колхозой түб байhан бага тосхонууд мартагдажа орхигдоо. Эдэ бүгэдые хараадаа абажа, «50 лет Октября» колхоз 1989 ондо гурбан колхоз боложо hөөргөө хубаараа hэн.

Барилга тухай тогтоходоо, Ахын РСУ тухай тобшо тэдыгээр хэлэхэ хэрэгтэй. Арбан хоёрдохи табан жэлэй эхиндэ энэ коллектив жэлдээ 400 мянган түхэриг ашагладаг байгаа. Нёдондо жэлhээ тэдэнэр аренднэ подрядта ороод, нэгэ миллион 140 мянган түхэригэй барилга хэдэг болобо. Энэ эмхи зургаанай түбхинэжэ, иимэ хүсэ шадалтай болоhондоо тэрэнэй начальник А.Н. Цыремпилунай хубита ехэ юм.

Аха нютаг үзэсхэлэн гоё, баян дэлгэр, хүбшэ тайгаар бүрхөөгдэhэн, хабсагай үндэрнүүдээр шобхотоhон, арюун, сэбэр, шаяатай хүүеэтэй гол горходоороо самаряатаhан дайда мүн. Манай дайда ан гүрөөлөөр баян, үнэтэй, сэнтэй ургамалнуудшье бии. Эдэ бүгэдэ бүхы совет ороноймнай аяншалагшадай анхарал татана. Зундаа хэдэн мянган аяншалагшад манай Ахын байгаалида сэнгэхэеэ ерэнэ. Эдэнэй олонхинь аршаан булагуудыемнай бузарлуулжа, эмтэй домтой ургамалнуудые суглуулжа, байгаалида нилээдгүй ехэ хохидол үзүүлнэ.

Харгы замай бии болоходо, Зүүн Саяанай ашагта малтамалнуудые эдлэхэ тухай асуудал табигдана. Тэрэ тоодо фосфоридуудай уурхай малтаха гэhэн мэдүүлгэ ороно. Хэнэйшье мэдэhээр, энэ ябадал манай байгаалида арсашагүй ехэ хохидол үзүүлхэ байна. Гол горход булангиртажа, ой модод хатажа болохо. Энэ фосфоридуудай хэбтэшэ Монголой уурхайтай холбоотой. Монголшууд байгаалияа гамнажа, Хүбсэгэл нуураа бузарлуулхагүйн тула фосфоридуудаа ашаглалгада оруулхагүйбди гэжэ мэдүүлээ hэн. Манайшье гүрэн тиимэ тогтоол абаха ёhотой гэжэ hанагдана.

Районой тогтоhоор 50 жэлэй ойдо ехэхэн бэлэдхэл хэгдээ юм ааб даа. Ахынхид мүнгэ зөөриеэ суглуулжа, музей барюулаа. Тиихэдэ аймагайнгаа хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулhан эдэбхитэдэй нэрэ солые дурдаха ёhотойбди. Нэн түрүүн нютагай баяшуулда алуулhан түрүүшын коммунарнуудай нэгэн Шарапов Сэрэнэй соло дурдая, Нестор Каландарашвилиин отрядта газаршан боложо, туhа хүргэhэн Тудэб Нуртаев нютагайнгаа түүхэдэ орохо ёhотой. Каландаршвили энэ хүндэ Ленинэй дүрэ бэлэглэhэн юм.

Совет хуули тогтоолгодо эдэбхитэйгээр хабаадаhан БурЦИК-эй гэшүүн ябаhан hоёд угсаатан Жалсарай Замбалов, Аха, Түнхэнhөө дэбжүүлэгдэhэн Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй түрүүшын зарлалай депутат, Буряад орон дотороо суурхаhан «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденто Шарлай Аюшеев тэгшэдые бидэ дулааханаар дурсанабди.

Түрүүшын комсомолец, бүхы наhаараа партийна эдэбхитэй хүтэлбэрилэгшэ ябаhан Дари Цыбиковае дурдаха шухала. Зүүн Саяанай мэдээжэ шэнжэлэгшэ профессор С.В. Обручев манай нютагай  суута ангуушан Дымбрен Мунконовые «Саяанай Дерсу» гэжэ номууд соогоо нэрлээ hэн. Дымбрен Арданович олон жэл соо С.В. Обручевой газаршан ябаhан юм. Тэрэ нютагайнгаа түүхэдэ орохо ёhоороо оронхой.

70 гаран ахаархин hайн дураараа Эхэ ороноо хамгаалгын дайнда мордоо hэн. Тэдэнэй олонхинь партиин, Совет засагай эдэбхитэд. Нэрлээд хэлэбэл, партиин Түнхэнэй райкомой секретарь Л-Д.М. Марзаев, Хошуунай сомоной хүтэлбэрилэгшэд С. Соётов, Н. Зимин, Б. Марзаев, Р. Бамбагаев, У.Д. Аюшеев, Н. Гушеев гэгшэд болоно.

200-гаад ахынхид Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наhаяа үгөө. Нютагайнгаа хүбүүдэй нэрэ солыень мүнхэлhэн хүшөөнүүд Ахын тосхон бүхэндэ байха. Ангууша мэргэн солотой ахынхид дайнай газарта яhала баатаршалга харуулhан юм. Тагнуулшан Содном Хуригановй баатаршалга тухай «Бурят-Монгольская правда» газетэдэ 1942 ондо бэшэгдээ hэн. Гурбан орденто ахалагша лейтенант Зэгбэ Дамшаев Смоленск шадар алдалаа гэжэ нютагай журналист Вл. Галсанов ниитэлhэн гээшэ. Мүн Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнай орденуудтай аха дүү Доржо, Соном Дугаровууд, Алдар Солын орденоор шагнагдаhан Монгол Пронтеев, Доржо Данцаранов, Намжима Базаров, Нима Мункинов гэгшэдые дурдаагүйдэ аргагүй.

Ахаархин үсөөншье hаа, сууда гараhан хүнүүдээр олон юм. Нэн түрүүн ажалша, малша хүнүүдээ дурдая. Эдэмнай хэд бэ гэхэдэ, Ленинэй ордендо хүртэhэн адуушад Ж.А. Иванов, Д.С. Мунконов, hаалишан Р. Сынгеев болоно. Ажалай Улаан Тугай ордендо хүртэhэн адуушад Ж.Ж. Бартаев, С. Семенов, фермые даагша Г.М. Базаров, хонишод И.С-Ж. Осохеев гэгшэд. Мүнөөнэй малшадые дурдаа hаа, Ажалай Улаан Тугай, Арадуудай Хани барисаанай орденуудтай «Найрамдал» колхозой малшан М.О. Арзухаев, Ажалай Алдар Солын III,II шатын орденуудтай «Улаан-Аха» колхозой хонишон И.Б. Соётова болоно. Эдэ суута малшадай бүлэ аренднэ подрядта ороод хүдэлжэ байна.

Аха нютагhаа эрдэмтэд профессор С.Г. Дугаров, эрдэмэй кандидадууд мэдээжэ поэт Б.С. Дугаров, С.Б. Дугаров, Ш-Н. Дабаев, С.А. Нехланова, З.И. Саханов гэгшэд гаранхай.

РСФСР-эй габьяата артистка Л.Л. Дугарова, Буряадай АССР-эй арадай артистка Н.Г. Токуренова манай нютагта түрэhэн юм. Ахынхид нютагайнгаа басагадай оюун бэлигээр омогорходог.

50 жэлэйнгээ ойе тэмдэглэжэ байхадаа, ахаархин нютагайнгаа ерээдүй тухай, саашанхи хүгжэлтын зам тухай бодомжолжо үзэнэ. Нэн түрүүн нютагайнгаа үзэсхэлэнтэ hайхан байгаали ямар аргаар аршалха тухайгаа бодомжолжо үзэхэдэ, Ахада национальна парк тогтоожо, Ахын байгаали аршалха нэгэ арга бии. Энээн тухай райсоведэй сесси тогтоол баталан абажа, республикын Министрнүүдэй Соведтэ мэдүүлгэ оруулаа юм. Энэ асуудалай шиидхэгдээ hаа, манай Буряад ороной бузарлагдажа үрдеэгүйдэ, байгаалиин нэгэ hайхан булан республикымнай дээдын шэмэг болон үлэхэ hэн гэжэ найдаха дуран хүрэнэ.

Мүн тиихэдэ Аха гээшэмнай олон янзын эмтэй домтой, аршаан булагуудаар баян нютаг юм. Эдээниие зүб мүрөөр ашаглажа, буряад зоной хэшэг болгохо нэгэ hайхан зорилго бии.