Үшөө дахин буряад хэлэн тухай

Буряад хэлэн – гайхамшагтай hайхан хэлэн. Энэ хадаа буряад зоной ехэ бүтээл гээшэ. өөhэдынгөө зохёожо бүтээhэн хэлэ хамгаалжа, аршалха ёhотойбди гэhэн түрүүшын хуралдаан Буряадай Национальна библиотекэ соо апрелиин 11-дэ үнгэргэгдөө  hэн. Нэн түрүүн буряад хэлэ, солоёо яажа хамгаалха, жэнхэни хэбээрнь үлөөжэ хүгжөөхэб гэhэн бодолдо абтажа, элдэб ба олон янзын хэмжээнүүдые үүсхэжэ бэелүүлхэдээ, телевидени, радио, интернет гэхэ мэтые зүбөөр зэбсэг болгон хэрэглэхэ ёhотойбди, харин саашадаа ямар юумэ хэбэл, сэгнүүлшэд, сурбалжалагшадай үгэ хэлэн мүлирэнгүй, дамжуулгануудые бүришье hонирхолтой болгохоб, түрэлхи хэлэнэй хүгжэлтэдэ түлхисэ боложо үгэхэб гэhэн асуудалнуудта харюу бэдэрхэ зорилготойгоор энэ хуралдаан үнгэрhэн байна. Энэ түрүүшын хуралдаанда 134 буряад хэлэ бэшэгэй багшанар ба эхин hургуулиин багшанар болон 26 айлшад; правительствын, министерствын ажалшад, арадай хуралай депутадууд, БГУ-ай багшанар, сэтгүүлшэд хабаадаа hэн. Ушар юуб гэхэдэ, хуралдаанай эхиндэ бүхы элидхэл уншагшад хабаадаа hэн. Хуралдаанай эхиндэ бүхы элидхэл уншагшад амар мэндэеэ буряадаар арай шамай хэлэhэн болоод, саашаа элидхэлнүүдээ гансал ород хэлэн дээрэ уншабад. Эндэ хүн бүхэнэй досоо ямар нэгэ урма хухармаар байгаа. Республикын хэмжээндэ түрүүшын буряад хэлэ бэшэгэй багшанарай съезд үнгэргэгдэжэ байгаад, юун дээрэhээ, юун болобо гээшэб гэжэ гайхажа hуубабди, тиин гэhэн зал соо ори ганса арадай хуралай депутат ород яhатан hууба. Тиигээд ород хэлэн гүрэнэй хэлэн, адли тэгшэ шудалха ёhотойбди гээд лэ, ород хэлэн дээрэ элидхэлээ уншанабди гэбэд.

Дид-Хамба лама Дагба Очиров: «Энэмнай иихэдээ юун боложо байна гээшэб, буряадаар дуугаржа, хөөрэлдэжэ шадахагүй юун боложо байна гээшэб, буряадаар дуугаржа, хөөрэлдэжэ шадахагүй зон эшыт. Бидэ мүнөөдэр суглараад байхадаа, яажа, хайшан гэжэ буряад хэлэеэ хүгжөөхэ, бүхы дээрэ хэлэгдэhэн элидхэлнүүдээ буряад хэлэн дээрэ хэлэе, түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэеэ, хөөрэлдэhэн элидхэлнүүдээ буряад хэлэн дээрэ хэлэе, түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэеэ, хөөрэлдэхэеэ юундэ эшэнэбибди, түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй зон эшэг лэ» — гэжэ хэлээ hэн. Зарим зон нютаг хэлэн дээрээ ярилдахаяа юундэ эшэнэб гэhэншье үгэнүүд дуулдаа. Буряад хэлэнэй орёо асуудалнуудай гүнзэгы удха шанартай байhые, буряад арадай ажабайдалда тэрэнэй шухала байhые гансал депутадууд ойлгоногүй, hаад хэнэ гэhэншье мэдээсэл байгаа. ЮНЕСК-огой бүридэлдэ буряад хэлэн үгы боложо байhан хэлэн гээд мэдээ ороhон тухай хэлэгдээ. Буряад хэлэ хүгжөөхын тула 2019 он болотор гүрэнэй Программа абтаа. Тэрэниие бэелүүлхын тула 27 миллион түхэриг гаргахаар хараада абтаа. Съезддэ хабаадагшад бултанай дуугаар резолюци абаhан байна. Тэрэ резолюци соо иимэ шиидхэбэри абтаа;

1. Буряад хэлэ ба уран зохёол Буряад ороной hургуули бүхэндэ заатагүй заагдаха ёhотой.

2. hурагшадай ойлгосо, мэдэсые дээшэлүүлхын түлөө hуралсалай жэлэй эсэтэ буряад хэлэ ба уран зохёолоор заатагүй шалгалта 9-дэхи, 11-дэхи классуудта хэгдэхэ ёhотой.

3. hургуулинуудта зааха часуудые нэмээхэ;

4. hургуулиин багшанарые методическа хэрэгсэл-нүүдээр хангаха;

5. Багшанарай мүнгэ салин дээшэлүүлхэ.

hуралсалай министерствэдэ буряад хэлэнэй талаар өөрын таhаг үгы гэжэ мэдэнэбди, энээн дээрэhээ бодожо үзэхэдэ, элдэб асуудалай гарахада бидэнэр, буряад хэлэнэй багшанар, хүндэ байдалда оронобди гэхээр. Миниишье ба бэшэшье багшанарай hанамжаар аймагай hуралсалай таhагта буряад хэлэнэй методистын таhаг нээгээ hаа, hайшаалтай гэжэ hанахаар лэ. Юундэб гэхэдэ, эхин болон дунда hургуулинуудта буряад хэлэнэй талаар горитойхон ажал ябуулагдажа эхилхэ байна.

Манай аглаг үндэр Аха нютагта түрэл нютаг хэлэеэ мэдэхэгүй хүн гэжэ үгы. Энэ талаар ехэ hайшаалтай. Юундэб гэхэдэ, манай эгээл урдаа хараха багшамнай Россин Федерациин арадай гэгээрэлэй эрхим багша Евгения Доржиевна Цыремпилун болоно. Хэдэн олон hонирхолтой хэшээлнүүдые үнгэргөө гээшэб, хэдэн олон хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, буряад хэлэнэй эрдэм бэшэгтэ hургажа, буряад хэлэндэ дурлуулжа шадаа гээшэб. Евгения Доржиевнагай шабинарые тоолоо hаа олон. Багшын ажалай нэрэ солотой буряад хэлэнэй багшанар; Дашеева Октябрина Шойжаповна — Россин Федерациин арадай гэгээрэлэй эрхим багша, Сыренова Зинаида Содномовна — Буряад Республикын габъяата багша, Цыденова Нина Алексеевна — Россин Федерациин юрэнхы эрдэмэй хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Хахансакова Светлана Шултымовна — Буряад Республикын соелой габъяата хүдэлмэрилэгшэ, мүнөө эрхимээр хүдэлжэ байhан аймагай буряад хэлэнэй багшанар – Самбялова Мария Николаевна, Гармаева Елизавета Дашеевна ба бишье шабинь ябаhандаа ехэ омогорхоноб. Манай Аха нютагта бэреэд боложо ерэhэн hайхан хэлэтэй багшанар Гомбоева Эржена Чимит-Доржиевна ба Ошорова Октябрина Жаргаловна, Бурэнголой hургуулиин залуу багша, манай шаби Шарастепанова Туяна Валерьевна эрхим багшанарай тоодо орожо, бэрхээр ажалланад. Манай hургуулиин эхин классай багшанар Дугарова Сарюна Александровна, Данцаранова Сэсэгма Баясхалановна, Галсанова Саяна Халзановна элдэб янзын конкурснуудта шабинараа бэлэдхэл hайтайгаар бэлдэжэ, түрүү hууринуудые эзэлдэг.

Аха нютагтамнай нютагжаhан ёhотойл «Ахын буряадууд» болошоhон ородууд Емановтанай, Гордеевтэнэй, Пежемскэтэнэй гэр бүлэнэр одоол уhан буряадаар сэб байса, тодоор хөөрэлдэдэг болошонхойнууд, ямаршье буряад яhатанhаа үлүү гэжэ хэлэхээр. Янза бүриин суглаа суур руу ябахада манай hургуулиин шабинар ябаhан, мүнөө байхада Бурэнголой поселениин гулваа Цыбиков Содном Доржиевич, hургуулиин директор Самбялова Туяна Анатольевна сэб яб байтар буряадаар хэлэжэшье, хөөрэжэшье шададаг. Эндэ аймагай толгойлогшо, буряад хэлэнэй багшын мэргэжэлтэй Баяр Дашеевич Балдановай үүргэ тон ехэ. Хоёр тээшээ адли тэгшэ хөөрэжэ, хэлэжэ шадаха шадалтай мүнөөнэй ноён байха ёhотой. Бэшэндэ hургаал боложо үгэнэ гээшэ.

hүүлэй үедэ «Буряад үнэн», «Байгал», «Одон» газетэ журналнууд яhала hонирхолтой болоо гэхэдэ алдуу болохогүй. Буряад хэлэн дээрэ «Бэлигэй туяа» гэhэн эрдэм шэнжэлэлгын конференци ехэ удха шанартайгаар үнгэргэдэг болоо. Бурэнголой, Орлигой, Сорогой hургуулиин багшанар шабинартаяа Хори, Хэжэнгэ, Мухар-Шэбэр гэhэн аймагуудаар ябажа, конференцидэ хабаадажа, грамота дипломуудта хүртэhэн байнабди. Ерэхэ жэлдэ энэ конференци Бэшүүрэй аймагта үнгэргэгдэхэ гэжэ «Буряад хэлэнэй туг» дамжуулжа абаhан байна. Иимэ конференци үнгэргэжэ эхилhэндэнь ехэ hайшаалтай. Юундэб гэхэдэ, багшанар, шабинаршье Буряад оронойнгоо баян тала, нютагуудаар аяншалжа, хаража, ажалша зоноор уулзажа, танилсажа, оюутан ябахадаа суг hураhан нүхэдөөрөө hонин шэнэеэ хөөрэлдэжэ, багшын ажалай дүй дүршэлөө хубаалдажа ерэнэ гээшэбди. «Дүрбэн тэнгэри» гэhэн уласхоорондын конкурсые манай нютагай хүбүүн, мэдээжэ поэт Баяр Дугаров хүтэлбэрилнэ. Эндэ зуугаад хабаадагшад сооhоо эгээл бэрхыень шэлэхэ гээшэ тон хүндэ шэнги  байдаг. Тиигэбэшье манай hургуулинуудай шабинар эгээл бэрхэ тала харуулжа шададаг гэжэ омогорхохоор. Манай нютагай нэрэ солотой басаган, нютаг нугаяа суурхуулhан Нина Токуреновагай үүргэ тон ехэ. Юуб гэхэдэ, үльгэр түүрээхэеэ болижо байhан байдалда орожо байтарнай, үльгэрэй hайхан ордониие  hэргээжэ, горитойхон ажал ябуулжа байhандань ехэ hайшаалтай, арад зонойнгоо зүгhөө баяр баясхаланиие хүргэхэ байнабди.

Хэлэеэ шудалха, тахижа ябаhан бурхадтал адляар тахиха, үе дамжуулан, үри хүүгэдтээ хүргэхэ, сахин ябахыень захиха — хүн бүхэнэй нангин уялга гээшэ. Буряад hайхан хэлэмнай манай арадамнай сахюусан-hүлдэ, тугнай гээшэ, манай зүрхэ сэдьхэлэй оролдолгоор хэтын хэтэдэ мандан ябахань болтогой!

Хүндэтэ аймагай багшанар! Багшын  hайндэрөөр таанараа үнэн зүрхэнhөөнь амаршалнаб!

Багшын нангин ажалда

Бүхы наhаяа зорюулжа,

Оюун бэлигээр хурсанууд

Олон хүүгэдые hурганалта.

Уран туужа хэшээлнүүдтнай

Уулын сэбэр аршаан болог,

Омог дуулим бодолнуудтнай

Одон шэнги hаруул байг лэ!