АХЫН ЭЛИТЭ ЖУРНАЛИСТ, ФОТОГРАФ БАЛ-ДОРЖО ДУГАРОВ

ндо Буряад-Монгол АССР-эй Ахын хушуунай Барунголой сомоной Хужар hууринда Успажинай Гомбо-Жабайхи гэжэ малшан айлай гэр бүлэдэ хоёрдохи хүбүүниинь боложо түрэhэн намтартай. Хара багаhаань мал ажал хэжэ hураhан: түлеэ залhа бэлдэхэ, шэбхэ бааhаа абаха, хони малаа адуулха, үбhэ хулhаа бэлдэхэ гэжэ байгаад бүхы ажалай амса туршаhан хүн. Совет засаг тогтожо, хаа хаанагүй хубисхалай дүлэтэмэ тэмсэл бадаржа эхилхэдэ, манай зэрлиг дайдын хизаар холын Ахадашье хамтын нэгэдэлэй үргэн хүдэлөөн эхилэн ерэhэн тухай түүхэ гэршэлнэ.

1929 ондо Ахада эгээл түрүүшын сельхозартель Баян-Голдо байгуулагдаа. Һүүлдэнь артель болюулагдаад, Мойлто hууринда М.Н. Ербановай нэрэмжэтэ коммуна болгон нүүлгээ. Тиихэдэнь, хүн бүхэн коммунада ороёбди гээд тиишээ зүдхөө. Тиигэhээр нэгэ хэды болоод байтар Хужарта «Улаан-Аха» гэжэ хамтын ажахы байгуулагдаа.

Доржо Гомбоевич комсомолой гэшүүн боложо янза бүриин ажалда ябалсаhан байна, үхэр малшье хараа, барилгадашье ябаа. Юрэн, Доржо Гомбоевичын наhанайнь намтар ехэл хатуушье ба өөрын маягтай байhан гэхээр.

1938 ондо Түнхэн эльгээгдэжэ 7-8 hарын туршада hуража ерээд, колхоздоо правлениин гэшүүнээр hунгагдажа завхозой ажал даажа абаад ябатарнь дайн эхилжэ, үетэн нүхэдөөрөө, ахайнараараа Эхэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мордожо, эгээл гал дүлэн соогуур гаталжа, хэды олон хото hууринуудые фашист дээрмэшэдhээ сүлөөлэлсөөгүй гэхэб. 1943 оной март hара соо Смоленск шадараар шанга байлдаануудта мэргэн буудагшаар, танково пулемётчигоор ба тагнуулшанааршье ябаа. Юундэб гэхэдэ, буряадуудай ехэнхинь ангуушад байhан хадаа тон мэргэн буудагшад гэжэ командирнууд мэдээ болбол даб гээд лэ харюусалга ехэтэй талада байлгадаг байhан. Нэгэтэ нэгэ дзот тэhэлхэдээ 12 немцүүдые хороогоо, 2 офицерые барижа тушааhан, олон хүдөө hууринуудые сүлөөлэлсэжэ Витебск хото хүрэhэн юм. Тэрэ тулалдаанда аяар 4 дахин шархатаад эмнэлгын госпитальда хэбтэхэдэнь политхүтэлбэрилэгшэд ходо ерэжэ уулзажа байха үедөө, хаана хайшан гээд шархатаhан тушаань бэшэжэ абаад, дээшэнь дуулгадаг байгаа. Эрэлхэг зориг гаргаhанайнгаа түлөө оло дахин тэмдэглэгдэhэн, шагналнуудта зууршалха тухай хоёр-гурба дахин дансада орогдоhон аад, теэд тэдэ шагналнуудни мүнөөшье хүрэтэр ерэнгүй үгы болоhон юм гээд өөр тухайгаа бэшэhэн байха юм. Тэрэ сэрэгэйнь албанай командовани хүсэд анхаралдаа абаагүйнь халагламаар. 1944 оной эхеэр дахин табадахияа шархатахадаа ехэл хүндэ оhол боложо, контузи абаад, шэхэ дүлии хатуу, дуугаржа шадахаа болиhон юм. Тиигэбэшье, энэ ехэ гал тулалдаан соо ябажа илгарhанайнь түлөө Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I-хи ба II-хи шатын орденоор, хажуугаарнь олон тоото медальнуудаар шагнагдаа.

«Тиигэжэ 1945 ондо нютагаа ерэжэ эжыгээ баярлуулаа hэм. Эжымни үдэр hүнигүй бурхандаа зальбаржа, нютагайнгаа Намсарай гэлэн гэжэ нэршэhэн ламада нюудагаар ошожо, даадхал хэдэг, ном уншуулдаг байгаа. Тэрэ даадхал айхабтар ехэ туhа боложо сагаан сэдьхэлэй дээдэ буян болоhон гэжэ мүнөөшье сэдьхэл соогоо хадуужа ябадагби.

Эсэгын гурбан хүбүүд Лопсон, Доржо, Соном гэртэhээнь нэгэ үдэр дайнда мордоходоо ондо ондоо фронтнуудта ябажа, Эхэ ороноо хамгаалhан намтартайбди. Лопсон аха Сталинградай тулалдаанда хабаадаhан, Соном Польшын Варшава хото, Венгриин газар хүрэтэр дайлалдаhан, хэдэн дахин шархатаhан байха юм», — гээд Доржо Гомбоевич «Нэгэ амитай, нэгэ зоригжолтой» гэhэн очерк соогоо бэшэhэн байха юм.

Нютагтаа ерээд нэгэшье үдэр миин hуугаагүй. 1950 он болотор аймагай номой сангай хүтэлбэрилэгшээр, hүүлдэнь аймагай типографида орожо үзэг холбогшын ажалда хүдэлжэ «Бэрхэ полиграфист» гэжэ алдаршаhан юм. Эндээ 1963 он болотор хүдэлhэн. Ородшье, буряадшье хэлэнүүдые hайн мэдэхэ байhан тула, миин лэ үзэг холбоод hуугаагүй, байтараа газетэдээ богони зураглалнуудые бэшэжэ захалаа. Тиин, редакцидаа корреспондентын ажалда эдэбхитэйгээр оролсожо, нютагайнгаа ажалша малша зон тухай, холо ойрын байрануудhаа захалаад, үетэн нүхэдтөө зорюулжа hонирхолтой зураглалнуудые бэшэдэг болоо. Заримдаа редакторай даабаряар хуудаhа дүүргэхээр олон статьянуудые жэгдэ бэшээд асарха ушарнууд тохёолдодог байhан. Уридшалан хэлэбэл, 1947 онhоо захалаад аймагайнгаа редакцида, штатна бэшэ хүдөө бэшэгшээр, фотокорреспондентээр хүдэлжэ «Буряад Үнэн», «Малшан», «Красные Саяны«, «Молодежь Бурятии», «Правда Бурятии» газетэнүүдтэ, «Байкал», «Байгал» журналнуудта очерк, статьянуудые бэшэжэ фотозурагуудтайгаар эльгээдэг байгаа.

Хүдэлжэ байха үедөө фотозурагуудые буулгаха тон ехэ шадал шадабаритай байhанаа харуулhан. Сэхынь хэлэбэл, Доржо Гомбоевич хадаа 1949 ондо фотозурагаар сүлөө сагтаа һонирхожо эхилhэн байна. Тэрэ сагта фотозурагаар тон үсөөн хүнүүд һонирходог ба фотолабораторишье үгы, даб дээрээ фотозурагаа абаhаар гаргаха, хэрэглэгдэхэ зүйлнүүд олдохогүй байгаа ха юм даа.

Тэрэ фотозурагууд соогоо түрүү малшадые, механизаторнуудые, хээрын гоё hайхан байгаалиин шэнжэ ба дайнай, ажалай ара талын ветерануудые фотозурагта буулгажа, газетэеэ гоёодог, шэмэглэдэг байгаа. Доржо Гомбоевичын буулгаhан фотозурагууд өөр өөрын онсо удхатай, түхэлтэй байhан хадаа хүн бүхэнэй хараса татадаг байгаа. Статья, очерк, туужануудые бэшэхэдээ арга эрхэгүй фотозурагуудтайнь хэблэлдэ үгэлсэдэг байhанби гэжэ бэшэhэн байна. Тиихэдэ, Доржо Гомбоевич «Хадалиг Ахын хүнүүд» гэжэ багахан ном 1969 ондо Буряадай номой хэблэлдэ гаргуулhан. Тэрэ ном соогоо Ахын эгээ бэрхэ, алдаршаhан Ленинэй орденто hаалишан байhан Сындеев Ринчин Сындеевич тухай үгүүлэл оруулаа, «50 лет Октября» ажахын даргаар үни удаан саг соо хүдэлhэн Налханов Аюша Пунсыковичай Ахын ажахынуудта шэнэ арга болгомжо хэрэглэжэ социальна байдалай талаар амжалтануудые туйлажа бүхы республика дотор суурхаhан тухай бэшэhэн байгаа. Тиихэдэ Аха нютагта hая асарhан шэнэ тракторта hууhан, ямаршье инженерhээ дутуугүйгөөр бүхы оньhон түхеэрэлгэнүүдыень өөрөөн шудалжа гараhан мэргэжэл шадабаритай байhан 70 наhа алхаhан Мунконов Содном Арданович тухай баhал уран гоёор зураглажа бэшэhэн байна.

1978 ондо Доржо Гомбоевич «Ажалаараа олоhон жаргал» гэжэ багахан зураглалнуудтай хоёрдохи номоо хэблэлдэ гаргаа. Энэ ном соогоо олон тоото статья, очеркнуудые баhал оруулhан юм. Жэшээлбэл, «Коммунизм» ажахын залуушье, үндэр наhатайшье, ордентойшье, юрыншье малшадай ажал хүдэлмэри тухай, дайнай ба ажалай ветеран Осохеев Дамба Сыренович тухай тон ехэ очерк ороhон, сууда гараhан малшан Убашеева Валентина Лопсоновнагай ажал тухай баhал ехэ дүүрэн удха шанартайгаар бэшэгдээтэй. Тиихэдэ Ажалай Улаан Тугай орденто дайнай болон ажалай ветеран, колхозой адуушан ябаhан Бартаев Жамьян Жодбоевич, аймагай ахамад малай эмшэнээр үни удаан саг соо хүдэлhэн ажалай ба партиин ветеран Целовальников Александр Ильич тухай hонирхолтой зураглалнууд ороhон юм.

Үнэн дээрээ, Доржо Гомбоевич болбол олон статья, очеркнуудые бэшэжэ, Ахынгаа зоной ажабайдал, ажал хүдэлмэрииень дүүрэнөөр зураглан нютаг нугынгаа хажуугаар, республика дотор олон уншагшадай анхаралда табин суурхуулаашье, мэдүүлhэншье гэжэ хэлэхээр.

1965 ондо Москва хотодо түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэhэн «Росси минии тоонто» («Россия Родина моя») гэhэн уран hайханай Бүхэроссин фотозурагай харалгануудта Доржо Гомбоевич хабаадаа. Тэрэ харалганда хэдэн мянган фотозурагууд, негативнүүд, 500 гаран фотозураг буулгагшад 40 гаран хизаар газарнуудhаа, хотонуудhаа, РСФСР-эй республикануудhаа ошожо хабаадаhан юм. Тиихэдэ Доржо Гомбоевичын «Ахын гол» гэhэн фотозураг II-хи шатын дипломоор шагнагдаhан байна. Һүүлдэнь В.И.Ленинэй түрэhөөр 100 наhанайнь ойдо зорюулhан фотозурагуудай харалганда хабаадажа «Сайн байна, энэ биб» гэhэн фотозурагаараа I-хи шатын дипломоор шагнагдаа.

1967 ондо уран hайханай республикын харалганда хабаадажа «Гүрөөhэн» гэhэн фотозурагаараа III-хи шатын дипломоор шагнагдаhан байна. Эдэ амжалтануудынь хадаа Доржо Гомбоевичын хэhэн хүндэтэ ажалай шадалайнь ехэ габьяа болоно. Юундэб гэхэдэ, фотозураг гээшэ оршуулгагүйгөөр уншагдадаг, өөрын харасаар саг зуура болоhон үйлын ушар харуулдаг ха юм.

Мүнөө олон ахынхидай теэбии таабайнарайнь гэр бүлын альбомууд соо Доржо Гомбоевичын буулгаhан фотозурагууд олдохол байха. Зарим хүнүүд тэдэниие балай сэгнэнгүй байжа болохо, теэд сагай ошохо бүри удха шанарынь дээшэлжэ, манай үедэ сэгнэшэгүй баримтын гэршэнүүд болоно гэжэ хэлэлтэй.

Далаад оноор Доржо Гомбоевич уран hайханай республикын харалгануудта хабаадажа «Буряад орон — 76» гэhэн фотовыставкэдэ Лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө, хажуугаарнь «Эрхим хүдөө бэшэгшэ» гэжэ тодороод В.И. Ленинэй түрэhөөр 100 жэлэй ойтой дашарамдуулан «Буряад Үнэн» газетын, полигриздатуправлениин, аймагай эмхи зургаануудай Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаhан байна. Жэшээнь, «Буряад Үнэнэй» конкурснуудта очеркнуудынь үндэрөөр сэгнэгдэжэ, хоёр дахин шагналнуудта хүртэhэн намтартай.

Ахын типографида хүдэлжэ байха сагтаа, hүүлдэшье Доржо Гомбоевич хадалиг Аха нютагайнгаа хүнүүд тухай, тэрэнэй үзэсхэлэн hайхан байгаали тухай тоогүй олон статья, зураглал, тэмдэглэл, фотозураг гэхэ мэтэ юумэ толилуулаа. Үндэр наhатай болоодшье байхадаа гуурhаяа орхингүй, Ахын hоёд угсаатан тухай дэлгэрэнгыгөөр бэшэhэн статьяниинь 1989 ондо «Байгал» журналда хэблэгдээ. Тэрээн соогоо харюусалга ехэтэй тушаалнуудта удаан саг соо ябаhан, олон үхибүүтэй, аша гуша, дүшэнэртөө угаа дамжуулhан аха заха болохо үндэр наhатан Даша Будаевич Ошоров тухай хэлэгдэhэн юм.

1982-1991 онуудта «Буряад Үнэн» газетэдэ Ахын мүнөө үеын хонишод, үхэршэд, адуушад, багшанар ба бэшэшье мэргэжэлтэд тухай олон зохёолнуудые толилуулаа. Түрүүшын хүдөө ажахын коммуна, артельнууд тухай бэшээ. Дүшэ гаран жэл соо «Буряад Үнэн» газетын редакцида нягта харилсаатай байха зуураа ниитын бэшэгшэдэй эгээл эрхим тоодо ородог байhан юм.

Бүхы наhан соогоо дүй дүршэлтэйгөөр хэблэлэй ажалтай нягта холбоотой ябаhан, олон тоото фотозурагай харалганда хабаадаhанайнгаа түлөө гүрэн түрын талаhаа дээдын сэгнэлтэдэ хүртэжэ, олон тоото Хүндэлэлэй шагналнуудаар урмашуулагдаhан ба нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм.

Гэхэтэй хамта, Доржо Гомбоевич 88 наhанайнгаа табисуур дээрэ шэхэнэйнь hонор тэхэрижэ — зугаалха, хөөрэлдэхэ, дуулаха мэдэрэлынь hэргэжэ, одоо ехэ баяр үзэhэн. Энэ ушараарнь 2005 оной январиин 12-ой «Информ Полис» газетын дугаарта «Ветеран заговорил через шестьдесят лет» гэжэ гаршагтайгаар Агууехэ Илалтын 60 жэлэй ойдо зорюулан хэблэгдэhэн байха юм. Аяар 60 жэл соо шэхэ дүлии, хөөрэлдэхэ аргагүй, гансал саарhан дээрээ бэшэлсээд хөөрэлдөөд ябаhан Доржо Гомбоевич хэн хэнhээ үлүү харасатай, ухаан бодолоор баян, ехэ нарин бэшэгтэй, бэлигтэй хүн байhан.

Доржо Гомбоевичын аша габьяае тэмдэглэхэ зуураа, хүн зоной, түрэhэн нютагаа hалбаруулан хүгжөөхын түлөө эсэшэ сусашагүйгөөр оролдоhыень эрьюулжэ, нэрыень дээрэ үргэн, мүнхэлэн ябаха ёhотойбди гэхэ байнаб.

Үнэхөөрөө, Доржо Гомбоевич уг гарбалайнгаа үндэhэ изагуур hайн мэдэдэг, ехэтэ дээрэ тогтоон сахидаг ба бүри дээшэнь үргэжэ ябадаг хүн байhан. Тиигээд «саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэдэгтэл, Аха hайхан тоонтымнай үе сагай хүгжэлтэ тон тодорхойгоор баримталан бэшэhэн хүнэй ажалайнь габьяае хүндэлжэ, мүнөө сагай эрхэтэд, залуу үетэд үнгэрhэн сагай хүндэтэйшүүлые hайн мэдэжэ ябаха бэлэй гэжэ найданаб.