БУЛАД ДАРГА

Хүдөө ажахы хүтэлэгшэ

Аглаг үндэр Аха нютагаймнай түрүү хүнүүдэй нэгэн, арад зон соогоо Булад дарга гэжэ алдаршаһан абгамнай 1961 оной январиин 15-да дүрбэн хүбүүтэй манай таабай Владимир Лопсонович Балданов теэбэй Татьяна Цыденовна Цыбикова хоёрой үнэр баян бүлэдэ гурбадахи үринь боложо түрэһэн. Багаһаа хойшо бэлиг талаангынь эли тодоор харагдажа байһан гээд нютагаархид хэлсэдэг. Зонтой харилсахадаа зөөлэн зантай, номгон даруу, туһашархуу, ажал хэхэдээ, эсэхэ элэхые мэдэхэгүй, залхуугүй, хурдан бодолтой, хурса ухаатай, һайншье, һайханшье хүн байһан.

Сорог нютагайнгаа дунда һургуули анха түрүүн түгэсэгшэдэй нэгэн. 1980-1982 онуудта сэрэгэй алба эрхим һайнаар хаажа, Коммунис партиин гэшүүн болоод ерээ бэлэй. Удаань Загарайн аймагай Шэнэ-Бэрээнэй һуралсалай комбинадта дүрбэн һарын курсада һуража гараад, түрэл колхоздоо токарь боложо ажаллаа. Эдэбхи үүсхэл ехэтэй Булад Балдановые ажахын ноёд обёоржо, комсомолой ажалда орохыень дурадхаһан байгаа. Хоёр жэлэй туршада эрхим бэрхээр ажаллахадань урмашуулжа, үшөө саашаа ударидагша болохо ульһатайень ажахын хүтэлбэрилэгшэд ойлгоод, мэргэжэл олохыень колхоз болон совхозуудай хүтэлбэрилхы ажаллагшадай Улаан-Үдын техникумда эльгээгээ. 1986-1988 онуудта һуража, дунда мэргэжэлэй энэ һургуули эрхимээр түгэсөөд, наһанай нүхэр Светлана Бадмаевнатаяа айл бүлэ болоод, түрэл нютагаа бусажа ерэхэдээ, колхозой гурбадахи таһагай ударидагшаар томилогдоһон юм.

Тэрэ гэһэнһээ хойшо аймагайнгаа хүдөө ажахын һалбарида хүтэлбэрилхы тушаалнуудта бүхы наһаараа ажаллаа. Холо ойгуур суурхаһан «50 лет Октября» гэһэн хамтын ажахынгаа партиин хорооной даргаар, шэнээр байгуулагдаһан «Туяа» колхозой түрүүлэгшээр амжалта түгэс ажаллаа. Гүрэн түрын байгуулалтын хубилгагдаһанай удаа, хамтын ажахынуудай һалажа, һандаржа байха хатуу шэрүүн үедэ түрэл ажахыгаа, арад зоноо амжалтатайгаар, эрхимээр хүтэлжэ ябаа. «Туяа» колхоз Ахын аймагта эгээл удаан һалан таһарангүй, хубаарангүй байһан ажахы. Һайн дураараа таража, бултадаа амяарлая гэжэ шиидхэбэри хамтын суглаан дээрэ абахадань, нютагаархидтаа хубаари пай болгожо, газар уһыень, адууһа малыень, ажахын техникэ үнэн зүбөөр хубаажа, нэгыеньшье гомдохоогоогүй гэжэ Булад даргые Ахын аймагта мэдэхэгүй хүн үсөөн.

Аймагай хэмжээндэ ажалынь ехэ болоо

Удаань Һоёдой сомоной толгойлогшоор бага зуура ажаллаад, аймагай захиргаанай Хүдөө ажахын таһагай даргаар томилогдоһон юм. Энэ ажалда хамсыгаа шамажа ороходоо, сугтаа хүдэлһэн нүхэдөөрөө Аха баян дайдын омогорхол, арад зоной ажабайдалда айхабтар ехэ нүлөө үзүүлһэн һарлаг малаа саарһан дээрэ нэрэтэй болгохо гэжэ оролдоод, түүхэтэ хэрэг бүтээгээ. Тиин, хамтын ажахын түрүүлэгшэ ябахадаа эхилһэн ажалаа эсэстэнь хүргэһэн байна.

Ушар юуб гэхэдэ, мал бүхэн өөрын үүлтэртэй байдаг ха юм. Гүрэнэй хуулиин ёһоор бүтээгдэһэн шэнжэлэлгын ажалай дүн батадхаһан данса байха ёһотой. Ахада үсхэбэрилэгдэдэг һарлаг мал тиимэ дансагүй байһан гээд мэдээжэ. Тиимэ ушарһаа гүрэнэй мүнгэн туһаламжа абаха эрхэгүй байһан. Баталуулхын түлөө хэдэн жэлэй туршада малай эмшэд, эрдэм шэн- жэлэгшэд һарлагуудыемнай бүхы талаһаань адаглан шэнжэлжэ, туршалга хэжэ, дүн гаргаһан байна. Эгээл энэ ехэ ажал Булад Владимирович урагшатайгаар ударидажа бүтээһэн габьяатай. В.Р. Филипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин багшанарай, хүдөө ажахын эрдэм шэнжэлэлгын институдай эрдэмтэдэй, тус һалбариин яаманай мэргэжэлтэдэй, нютагайнгаа малшадай эбтэй һайхан ажал эмхидхээд, «Ахын һарлаг» гэһэн үүлтэр баталуулжа шадаа бшуу.

Хадата Аха нютагай хүдөө ажахын һалбари ганса һарлагуудһаа бүридэдэг гүй. Табан жэлэй туршада тэрэниие харгалзалан хүтэлбэрилхэдөө, Булад Владимирович шадамараар, урагшатайгаар ажалаа ябуулһан. Гүрэнэй талаһаа мүнгэн тэдхэмжэ малшад, адуушад, фермернүүд абадаг болоо. Залуу бүлэнүүд гэр байра барихадаа, хүдөө ажахын яаманай туһаламжада хүртэдэг байгаа. Эдэ бүгэдые нютагай зон һайн мэдэдэг, һайханаар дурсадаг.

Хэды сүлөөгүйшье һаа, ажалһаа һаатангүй дээдэ эрдэмтэй болохо гэжэ эрмэлзээд, 2014 ондо Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи дүүргэһэн юм. Наһан соогоо хэһэн ажалайнь дүнгүүд үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Оросой Холбоото Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаманай, Буряад Уласай Хүндэлэлэй бэшэгүүдээр, аймагай шагнал хайраар тэмдэглэгдэһэн байна. «Ахын һарлаг» гэһэн үүлтэр гаргагшадай нэгэн гээд хуулита дансада нэрэнь оронхой.

Халаглал

...Түрэһэн үдэрэйнь баярые дуутай шуутайгаар тэмдэглэжэ, олон тоото түрэлнүүд, гэр бүлэ, үри хүүгэд, аша зээнэрынь хүхилдэжэ байхынгаа орондо, алтан дэлхэйһээ халин ошоһонойнь һүүлдэ хүүен-дүүен үнгэрөөдхиһэн дүшэн юһэн хоногойнь уншалгада сугларха баатай байба. Үбшэн гээшэ хүниие хайрлаха бэшэ, заар хэлэжэ, заларан бууха бэшэ даа. Илангаяа аргада ородоггүй муу үбшэн хоротой. Юушье мэдэн, тухайлангүй, залитайхан лэ ябажа байнаб гэжэ һанахада, хархис дайсан мэтээр добтолжо, хурса һабараараа таһа бажуугаад, табижа үгэнгүй, диилэжэл һалаха байна даа. Нёдондо энэ үеэр ямаршьегүй һайн, үбдэһэн шарай шарайлаагүй абгамнай гэр бүлынгөө, нүхэдэйнгөө дүхэриг соо хуушан хэбээрээл хүхюутэй, зугаатай ябаа бэлэй.

Халаг, тиихэдэ мэдэһэн байбал, иигэжэ хэлэхэ һэмби, иигээд харилсаха, хөөрэлдэхэ һэмби гэһэн үлхөө бодолнуудые уураг тархи соогоо ухамайлан урилдуулһан гансашье би бэшэб гэжэ сохом мэдэнэб. Теэд алтан дэлхэйн жама ёһо юм гү, али хүн түрэлтэнэй табисуур иимэ юм гү, мэдэхын аргагүй: нюдэндөө галтай, шандааһандаа шадалтай, зориг түгэлдэр алхалжа ябагшадтаа анхаралаа багаар хандуулдаг, хэлэһыень тоохогүй, ооглоһыень обёорхогүй байгдана...

Нэрэеэ мүнхэлөө

Гэр бүлэдөө, үри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ, бүхы түрэл гаралдаа айхабтар мээхэй, хатуу үгэ хэлэхэеэ түбэгшээдэг түшэг тулгань болоһон хайрата наһанай нүхэр, эсэгэ, таабай, абга болон нагасын хорбоо дэлхэйтэй хахасан ошоходо, хада уула хэмхэрээд нураһан шэнгеэр һанагдана. Түрэ хурим, түрэһэн үдэрэймнай найрнуудта туһалха, дуран соомнай хэлэһыемнай бүтээхэ гэжэ оролдогшо бэлэй. Уйдхар гашуудалта ушарнуудай тохёолдоходо, дулаан хандасаараа, сэсэн мэргэн үгөөрөө сэдьхэлыемнай тэгшэлхэ шадалтайгша һэн.

...Ахын эхинһээ оёортонь хүрэтэр сууда гараһан, Бурханһаа үгтэһэн бэлиг талаантай дуушан хүн байгаа абгамнай. Буряадайнгаа тайзангууд дээгүүр, баяр наадануудташ «Сэлгеэхэн Мозойгоо» хангюурдаад, шагнагшадай зүрхэ сэдьхэл буляадаг байһаниинь гайхалгүй. Һүүлэй үедэ шэнэ дуунуудые олоор сээжэлдэжэ, баяан дээрэ наадажа дуулажа, дүтынгөө зоной дулаахан дүхэригүүд соо сугларагшадай сэдьхэл зүрхэ уяруулдаг болонхой байгаа. Һүүлшын харгыдань үдэшэхэеэ ерэһэн үетэн нүхэдэйнь зугаа соо энэ һониной дахин-дахин дабтагдажа байхые дуулаа һэм.

Манай абга баян хүн байгаа. Наһанайнь нүхэр, Света бэрьемнай, үбшэлөөд байхадань, үсэд нэтэрүүгээр оролдоо, эмнэжэ, эдэгээжэ абахаб гэжэ үнэн зүрхэнһөө тэгүүлээ. Бүхы түрэл гарал, аха дүүнэрэй зүгһөө баярые хүргэнэбди бэрьендээ! Угыень залгаха хүбүүниинь гэр бүлэ болонхой, хани нүхэртэеэ хоёр алтан ашые бэлэглээ. Нэрыень нэрлүүлхэ басага хүрьгэд, зээнэр бии. Сагай ошоходо, түлиһэн галыень түмэн жэлдэ бадарааха үри һадаһад олошоржол байха, хэһэн һайхан хэрэг ажалыень хэтын хэтэдэ һанажа, дурсажа ябаха нютагаархид барагдахагүй.

Арад зонойнгоо зүрхэ сэдьхэлдэ «Булад дарга» гэжэ алдаршаад, хэтын нойроор нойрсобошье, мүшэтэ замбидаа, майлата үндэр дайдадаа нэрэеэ мүнхэлөөл абгамнай!