Арадай нааданууд

ва Людмила Лопсоновна ба Дондоков Бадма Хорлуевич.

Дашеева Людмила Лопсоновна — нютагай засагай байгууламжын hуралсалай бэеэ даанги эмхи зургаанай үхибүүдэй нэмэлтэ hураллсалай «Барас» гэhэн байгаали хамгаалгын ба аяншалгын түбэй багша.

Корр.: Арадай нааданууд үхибүүдые hүбэлгэн, шуран, хурса ухаатай болгодог гэжэ мэдээжэ. Yхибүүд бага наhанhаа хойшо элдэб наадануудые хадуужа абаад, өөhэд соогоо эмхидхэхэдээ, хани нүхэд боложо хүхилдэдэг юм. Шагайгаар үбэлэй сагта наададаг, зундаа наададаггүй байгаа. Зунай сагта шагайгаар наадаа hаа, наадагшадай хүүгэдынь маяа хүлтэй болохо юм гэлсэгшэ бэлэй

Людмила Лопсоновна, үхибүүдээрээ ямар наадануудые нааданабта, ямарынь эгээ үхибүүдэй дуратай нааданууд бэ гэжэ сониной уншагшадта хөөрэжэ үгыт гэжэ гуйнабди.

ЛЛ.: Нэн түрүүн Аха hайхан нютагайнгаа арад зониие гаража ерэhэн Бар жэлээр амаршалаад, бэедэтнай элүүр энхые, гэр бүлэдэтнай зол жаргал, үри хүүгэдтэ аза талаан, ажал хүдэлмэридэтнай амжалта хүсэнэб. Би 5 жэлэй туршада «Барас» гэһэн байгаали хамгаалгын ба шэнжэлгын түбтэ хүдэлнэб. Үхибүүдэй дунда «Шагай няhалалга», «Мори урилдуулга», «Шагай шүүрэлгэ» ехэтэ дэлгэрэнгы. Энэ гурбан наадан тухай хөөрэжэ үгэhуу.

«Шагай няhалалга». Хэдышье хүн наадабал, тоогоороо тэгшэ 20-30 шагайнуудые тараан хаяха. Тэдэнь хонхо, бүхэ, морин, үхэр боложо унаха. Тиихэдэнь наадагшадай нэгэн няhалжа, бүхые бүхөөр, хонхые хонхоор, мориие морёор, үхэрые үхэрөөр тудаха ёhотой. Няhалhан шагайнь зуураа ондоо шагайе дайраа hаань, тэрэ хүн няhалхаяа болижо, ондоо хүниинь няhалха юм. Тудагдаhан шагайшье ондоо шагай дайраха ёhогүй. Хэрбээ няhалhан шагайнь оншологдоhон шагайгаа тудаа hаань, тэдэнэйнгээ али нэгые абаха. Адли шагайнуудай дууhатар саашань няhалха. Үлэhэн шагайень удаадахи хүниинь няhалха. Шагайнгаа дууhахада, үсөөн шагай абагша хүнэй шагайн тоогоор дахин хаяжа няhалха. Тиигэhээр нэгэнэйнь шагай дууhана ааб даа.

«Мори урилдуулга» Энэ наада хоёр хүн наададаг. Нааданай эхиндэ арбан шагай хойно хойноhоонь hубарюулаад табидаг. Һубарюулан табиhан шагайнуудhаа гадна, нэгэ-нэгэ шагайгаа морин болгожо, hубарюулhан шагайнуудайнгаа түрүүшын шагайн хоёр хажууда зэргэлүүлэн табиха. Тиигээд гурбан шагай абажа, өөдэнь хаяха. Унахадаа тэдээн соонь морин буугаа hаань, хаяhан хүн өөрынгөө мориие нэгэ алхуулжа, урдахи шагайн хажууда табиха. Хэрбээ хоёр морин буугаа hаань, гурбадахи шагайн хажууда, гурбан морид буушоо hаань, дүрбэдэхи шагайн хажууда табиха ёhотой. Хоёрдохи хүниинь хаяхадаа, баhал мориёо тиигэжэ гүйлгэхэ.

Шагай шүүрэлгэ

Наадагшадай дунда шагайнууд обоолоотой. Наадагша нэгэ шагай дээшэнь шэдээд, обоолоотой шагайнуудhаа үрдижэ абаад, шэдэhэн шагайгаа бариха ёhотой.

Барижа шадаа hаань, наадан үргэлжэлнэ, үгы hаань, удаадахи хүниинь нааданда ороно. Тон ехэ шагай суглуулагша хүн илана.

Үхибүүд мүнөө иимэ шэнэ наадануудые наадана:

Шагай таалсаан. Наадагшад шагайнуудые адха соогоо барижа, нюдаргануудаа урдаа бариха. Наадагша хүн бүхэнэй гар соо хэды шагай байнаб гэжэ тааха ёhотой. Шагайн тоо зүб тааhан хүн таагдагша хүнэй шагайнуудые абаха.

Шагай харбалга. Шала дээрэ 30/15 сантиметр хараатай хабтагай табиха. Тэрээн дээрэ хоёр можоhоо хэдэ хэдэн шагай зэргэлүүлхэ. Хоёр — гурба метрэй газарта hуугаад, наадагшад тэдэнээ жорхоор харбаха. Жорхо гээшэнь эбэрээр гү, али үгышье hаа яhаар хэhэн 20-ёод см утатай годлишуу юумэн. Жорхоёо харбуул дээрэ хэхэ. Харбуул гээшэнь 40-50 см. утатай, 4-5 см. үргэнтэй мүлиhэн модон хабтагай. Жорхын унахагүйн тула харбуулай үрөөhэн захаар набтар, нариихан хашааhа хэнхэй.

Корр.: Зай, яhала гоёор уншагшадтаа «Шагай наадан» тухай хөөрэжэ үгэбэт. Тандаа Шэнэ жэлдэ дэлхэйн эгээн hайниие хүсэнэбди.

Л.Л.: Баярлаа. Би таанадтаа шагай наадаяа наадажа,ухаагаа гүйлгэел, хурса мэргэн байял, буряадайнгаа заншалта наадаяа һэргээел, һалбаруулаял гэжэ ханданаб!

Бадма Хорлуевич Дондоков — «Сойотское» гэhэн хүдөөгэй зүблэлэй муниципальна байгууламжын захиргаанай тамирай талаар инструктор.

Корр.:Бадма Хорлуевич, та hоёд хүнта. Олон жэлдэ нютагай засагай байгууламжын захиргаанда Буряад Уласай Үндэhэтэ үсөөн яhатанай мэргэжэлтэнээр хүдэлөөт. Буряад арадай наадан тухай хэзээ,хаана манай Ахада бии болоhон тухай манай уншагшадта хөөрэжэ үгыт даа.

Б.Х.: Ахын аймагай «Орликское» гэһэн зүблэлэй муниципальна байгууламжын захиргаанда хүдэлжэ байхадаа, 2021 онhоо «Игры народов Севера» гэhэн гаршагтай наадануудые «Прыжки через нарты», «Метание аркана», «Метание топора», «Тэбэг», буряад арадай нааданууд «hэер шаалган», «Шагай наадан» анха түрүүшынхиеэ Ахада эмхидхэhэн байнаб. Эдэ наадануудые зүбөөр наадажа һурахын тула Шэнэхэнэй залуухан басаган Долгорсырениие уряа hэмди. Тэрэ 10 — аад үдэрэй турша соо Сорокто, Орликто хүнүүдые наадуулжа hургаа. Тэрэнhээ хойшо Улуг-Даг, Бурэн хаанай тахилгада, Сагаалганай найрнуудта эдэ нааданууд ехэтэ дэлгэрээ.

Корр.: Уншагшадтаа буряадуудай дунда ехэтэ дэлгэрэнгы наадан «Һээр шаалган» тухай хөөрэжэ үгыт даа.

Б.Х.: Энэ наадан нюуса шэнги. Альган яһан хоерой тэмсэлдээн ха юм даа.

Һэер шаалган мянга гаран жэлэй саана бии болоһон. Нүүдэлшэдэй бии болоһоор лэ энэ наадан баһал бии гэжэ һанахаар. Элинсэгүүдэймнай тамир бага наһанһаа хойшо үхибүүдые ёһо заншалаа сахихые, түрэл ороноо, газараа хүндэлхые һургана юм.

Залуу баатар заабол һайнаар барилдаха, харбаха, мори унаха, һэер шааха ёһотой байгаа. Зарим зон энэ наадые онсо хатартай гү, али бөөнүүдэй заншалтай холбодог.

Һэернай үнеэнэй 13 яһанай нэгэн болоно. Утань 30 см болохо, үргэниинь — 6 см, бүдүүниинь — 6 мм. Һэерээ үүсэйн үедэ, намартаа бэлдэдэг. Яһаяа һайнаар бусалгажа, мяханһаань сэбэрлэдэг.

Һэер шаалган 2012 онһоо хойшо манай Ахада хүгжэжэ эхилээ.

2013 ондо түүхэтэ хэмжээ ябуулга үнгэрөө — түрүүшын мүрысөөн республикын 75 хабаадагшадые суглуулаа.

Захаамин 2014 оной февраль һара соо Һэер шаалган тухай хоердохиео һануулаа. Тэндэ 130 тамиршад ерээ. Ахаhаа 17. Шухала шагнал — трактор. Клим Габанов, Зоригто Габанов, Батор Болотов, Галсан Осохеев, Жаргал Жамбалов (Василий Пронтеев) ошожо, 1-хи hуурида гаража, республикын чемпионууд болоо. Тиихэдэ 1500-аад харагшад суглараа.

Сурхарбаанай хубаари соо Һэер шаалган түрүүшынхиеэ 2014 ондо ороо. Мүнөө хадаа энэ наадан Этигэл хамбын наадан, Алтаргана, Сурхарбаанууд соо оролсоно. Мүнөө дээрээ мянгаад зон һэер сохидог гэжэ мэдэгдэнэ.

2018 ондо Бурядай бүлгэм түрүүшынхиеэ Дэлхэйн нүүдэлшэдэй наадамда оролсоо.Элинсэгэйм Кыргызстан гүрэндэ амжалтатайгаар энэ наада харуулаа.

Корр.: Бадма Хорлуевич, hэер шааха ямар арганууд бииб?

Б.Х.: Һэер илахада тиимэшье бэлэн бэшэ. Альганайнгаа ара талаараа сохидог. Эндэ ехэл шадамар байха хэрэгтэй. Яһаяа ойлгохо хэрэгтэй.

Буруу тооложо, мэдэржэ ябаа һаа, али буруу газар руу сохео һаа, гараа хухалхаар лэ. Хурдан, хатуу сохихо хэрэгтэй. Гарамнай арай һула байха еһотой. Тамиршан нэгэ хэды аалихан сохижо үзэнэ.

Альган хатуурна, яһатайгаа дайралдахадаа. Эндэ хоер гар ажаллаха еһотой. Гараа хэды хатуугаар баряаб тамиршан, тэрээнһээ илалта дулдыдана.

Мүнөө һэер шаалганай дуратайшуул 30 гаран онол арга хэрэглэнэ.

Корр.: Сагаалганда яhануудые хаанаһаа абанабта?

Б.Х.: Тэмсээнүүдтэ яһануудые бүхы поселенинүүдhээ асардаг. Бултыень ниилүүлдэг. Тэрэ сагһаа тамиршад адли эрилтэ доро ороно. Ямаршье асуудалнууд байха еһогүй.

Һүүлээрнь шүүгшэ теэд тамиршад гээд нарин бүдүүгээрнь элирүүлжэ хубаана. Хабаадагшад 10-аад яhа асардаг. Эгээ бүхэ hарлагай яhан, соревнованида ехэнхидээ hарлагай яhанhаа боложо диилэнэгүй

Корр.: Энэ наадамнай баһа өөрын дүримтэй?

Б.Х.: Тиимэ, тиимэ. Мүрысөөндэ хэншье оролсожо шадаха — эрэшүүл, эмэгтэйшүүл, хэдышье наһатай зон.

Эхилхэдээ нариихан яһанууд үгтэнэ. Хухалһан хүн удаадахи шатада гарана.

Яһанууд олон һаань, нэгэн илагша гаратарань сохилсоно.

Хэрбээ үсөөн һаань, тамиршадай дунда хубаадаг юм. Саг соо хухалхые шиидэнэ.

Жэшээнь, 25 яһан 5 тамиршад үлөө һаань, хүн бүхэндэ табаад һэер үгтэнэ. Тэдээние хурдан сохихо хэрэгтэй.

Эгээл хурданиинь абарга болоно.

Корр.: Зай, Бадма Хорлуевич, уншагшадтаа яhала хэрэгтэй, сэнтэй юумэ хэлэбэт даа. Тандаа ехэ баярые хүргөөд, дэлхэйн эгээл hайниие хүсэе!