Меню
16+

Газета «Аха», издается с 13 июля 1944 года

02.09.2016 11:09 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!
Выпуск 37 от 31.08.2016 г.

Ажаллаха гэhэн эрмэлзэлтэй

Үбэлэй хүйтэн үдэр бүри шангадажа, зориг орон, хүйтэн амисхаалаараа аляархан hагад, хасар, шэхэ жэм – жэм гүүлээд абана. Хүйтэнэй шангарха үеэр Орлигой комплексно бригадын гэшүүдтэй хамта Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой хоёр бригадын олохон гүүртэ, отаранууд дээгүүр ябажа, ажалаарнь hонирхожо, ажаhуудалтайнь танилсажа ерээ hэм.

Тус колхоздо саhан эртэ орожо, малай бүхы бэлшээри хүбэн сагаан хүнжэлөөр хушагдаа бэлэй. Сэнсэ, Шарзын малшад сагай уларилай шанга байдалтай гэнтэ ушаржа, шангахан эрхэ байдалтай гэнтэ ушаржа, шангахан эрхэ байдалда үхэр малаа хараха баатай болоо hэн. Энээнhээнь саана зунай ган гасуур үбhэ ногоо ургуулаагүй, ехэнхи сабшалан, илангаяа нэгэдэхи бригадада, гараагүй тооной. Урда Хүрьеологто урданиинь 1000 центнер үбhэн гарадаг hаа, мүнөө жэл арай шамай гэжэ 400-гаад центнер абтаа. Үшөө үнгэрhэн үбэлжэлгэеэ хараадаа абаял даа. Бүхы аймаг дотор олон мал гарзада гараа. Ушар иимэhээ мал ажалай продукци үйлэдбэрилэн гаргаха ба гүрэндэ худалдаха түсэб дүүрээгүй. Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой байгша оной 11 hарын түсэбэй дүүргэлтэ абаад харая: мяха худалдаха түсэб 35 %, hүнэй – 42,8 %, нооhоной – 93,3 % дүүрээ. Нэгэ hаамхай үнеэнhээ 358 центнер hүн hаагдаад байна. 100 үнеэнhээ 11 тугал, хонинhоо – 57 хурьган, гүүнhээ – 26 унаган тус ажахын малшад абаа.

Иимэ эрхэ байдалда ороод байхадаа, тус колхоз 11-дэхи табан жэлэй түрүүшын жэлэй түсэб, мүн бүхы табан жэлэй түсэб амжалтатайгаар бэелүүлжэ шадамаар гү гэhэн асуудал түрэнэ.

Шадамаар. Юундэб гэхэдэ, малшадтай хөөрэлдөөд үзэхэдэ, тэдэнэй hанаан бодол тэнюун сэлмэг ажаллаха гэhэн эрмэлзэлтэй байба. Хүдэлмэри хадаа гол түлэб ажалшадай хүсэл оролдолгоhоо, дүй дүршэлhөө дулдыдаха ха юм. Газарайнгаа хэшэгые, малайнгаа ашаг шэмые арьбадхалсан, КПСС-эй XXVI-хи съездые ажалай бэлэгээр угтахаар тэдэ эрмэлзэнэд.

Үглөөнhөө хойшо түхеэрэ түхеэрэhээр, одоошье колхозой сэнхир хүхэ автобусто hуужа, колхозой түб Саяан тосхондо хүрэжэ ерэбэбди. Партбюрогой секретарь С.Д. Самбаев маанадые саашанхи маршрудтаймнай танилсуулаад, Үхэриг hуурин ошохые дурадхаба. Колхозой правлениин түбhөө зүүн хойшоо зүргэ барин, мантан томо автобуснай гүйлгэжэл мэдэнэ. Харгы иишэ арюухан, байгаалиин шэрээhэн асфальт.

Үхэриг. Эндэ үбэлынь хоер гүүртэ хальмаг мал, ехэ хонидой нэгэ отара байрладаг. Томо гэрэй газаа автобуснай ерээд байшаба. Эндэhээл ажалаймнай маршрут эхилбэ гэжэ мэдэрhэн медигүүд, соелой, худалдаа наймаанай, ажалшадай хэрэглэмжэ хангадаг комбинадай хүдэлмэрилэгшэд хойно хойноhоонь hубарилдан ажалаа эрхилжэ оронод.

Харин би малшадтай уулзажа, хөөрэлдэхэ hанаатай гэр тээшэ ошоноб. Газаань ариг сэбэр, хорёо соонь дүүрэн үбhэ, зелёонхо сомоотой. Харахада, ажалша зон ажаhуудаг янзатай. «Үбhэ түлеэн эрэ хүнhөө» гэжэ манай буряад зон хэлсэдэг бшуу. Лопсон Максарович Галсановайда орожо, амар мэндэеэ андалдаhанай hүүлээр, ажал хэрэгээрнь hонирхобоб.

- Зай, үбэлжэлгэ хэр зэргэ үнгэржэ байнаб? Түсэб, уялгамнай дүүрэмээр гү? – гэжэ асуубаб.

- Гэмгүй даа. Түсэб уялгатаймнай танилсаха hанаатай болбол ханада үлгөөтэй, танилсахадатнай болохо, — гэжэ гэрэй эзэн, таби гарамгай наhанай, хүдэр сула бэетэй, хүхюун зугаатай хүн энеэбхилэн харюусана. Уялга шангашаг: малаа гарза хохидолдо оруулхагүй (энэ хадаа Ахын малшадай гол зорилго), 100-hаа 70 тугал абажа, бүрин бүтэн түлжүүлхэ, наг шэбхэ поли дээрэ гаргаха, хии бэлдэхэ, үбhэ тэжээлээ графигай ёhоор гаргашалха, килограммшье тэжээл урид буйлуулангүй малда үгэхэгүй… Иимэрхүү уялгануудые бүхы малшад абаhан юм. 100 гаран толгой хальмаг үнеэдые хаража байhан малшан Сэпил Доржиевна нүхэртэеэ хэды хүндэ үбэлжэлгын тохеолдоошье hаа, ажалдаа эзэн ёhоор хандажа, абаhан уялгануудаа бэелүүлхэ хүсэлэнтэй.

Нүгөө гэртэнь ажаhуудаг залуу малшан Сырен-Доржо Галсанов Люда нүхэртэйгөө баhал хальмаг үнеэдые адуулна. Уялгань иимэрхүү. Сырен-Доржо зунай үедэ Хойто-Аха ошожо, малаа таргалуулдаг хүн юм. Энэ үнгэрhэн зун дүү хүбүүдээрээ, эгэшэнэртэеэ олон толгой мал харууhалжа, шэгнүүрыень нэмээгээ. Залуу малшадай hанаан дүүрэн, гомдол бариха шалтаг үгы.

Тээ саанахана хонишодой бууса. Мүнөө жэл Ким Жамсаевич Базаров гэр бүлөөрөө эхэ хонидой отара даажа абаад үбэлжэнэ. Механизатор, малшан мэргэжэлтэй. Ажалда дүршэлтэй, зүрхэтэй. Үхэригэй малшад найдалтай зон. Ямаршье бэрхэшээлhээ сухарихагүй.

Үхэригhөө баруулжаа, нэгэ багахан гүбээ дабамсаараа, автобуснай шадалаа мэдэн гүйлгэнэ. Малар, Монголжон. Эндэ урданиинь, илангаяа зунай үедэ, шууятай, хүлгөөтэй: үхэрэй мөөрэлдөөн, бухын зохороон, hаалишадай оогололдоон, үхибүүдэй шууяан холоhоо элихэн сууряатажа, урма баяр түрүүлдэг бэлэй. «Улаан-Шарза» колхозой hү hаалиин фермын арбаад hаалишад эндэ зуhажа, hабаар дүүрэн hү тоhо, аарса хуряадаг hэм шуу.

Мүнөө эндэ хон-жэн. Газар дайда саhан хүнжэлөөр хушагдашоод, дуураhандал аалихан. Эндэ зелеонхо хаядаг болонхой. Тэрэнэй ашаар Үхэригтэ үбэлэй үедэ хэдэн гүүртэ мал бариха арга боломжо бии болоо.

Шарза. Эгсэ гүбээгэй эрьедэ гэнтэ ерэхэдэ, дорошни хоёр тээhээнь шобхо оройтой хадануудаар хүреэлэгдэhэн, шэбээтэй, Жомболог голой тунгалаг уhаар урда захаяа шэмэглэhэн, тэбхэр тала байха. Эндэ тэндэ малай байранууд, малшадай хуушан гэрнүүд.

Үдэшэ оройхон, сэлмэг тэнгэриин сээжэндэ гэрэлтэhэн hарын толоноор үхэр малай байра соо орожо, бидэнэр, Р. Арданова, В. Наханцаков, Ан. Казанцев, З. Айдаева гэгшэд үхэр мал үзэнгөө, тэдэнэй тоо толгой абанабди. Малнууд садхалан, томоотойхоноор хибэдэhээ хибэжэ байhанаа маанадые харамсаараа, ууртайгаар толгойгоо зантагад гүүлэнэд. Дулаан хотонhоонь гараха дурагүй гээшэдынь. Теэд яахабши даа, гарахал бологдоно. Гэрhээ гэртэ, хотонhоо хотондо орожо ябахадаа, hарын сагаанда үхибүүдтэл адли хүхилдэн, яаhан талаантай зон гээшэбибди гэлдэн урмашан ябанабди.

Үдэшын аяншалгые Шэбэйн баруун тээ байрладаг Жалсан Раднаевич Патархеевэй буусаhаа эхилбэбди. Гушаад жэлэй туршада Жалсан Раднаевич Сурма Аюшеевна хоер эхэ хонидой отарада байhанаа мүнөө намар гараад, басаган түлгэнүүдые харууhалха болоо. Гэрэй эзэн хонидоо бэлшээhэнээ hаяхан ерэhэн, сай барижа hууба. Үгэ хүүрээ андалданабди. Эндэ шэнэ гэр баригдаhан, хотоншье шэнэ. Энээнhээ урда Саяан тосхоноо томодхохо, болбосон түхэлтэй болгохо гэжэ колхозой правлени яhала ехэ хүдэлмэри ябуулаа, мүнөөшье ябуулна. Хүдөө hуурин хуушан зандаа. Теэд энэнь хүдөө hууринуудта барилгын талаар анхарал хандуулhанайнь түрүүшын тэмдэг.

- Ерээд толгой муушаг хурьгадаа газаагаа үлөөжэ, эдеэллэнэб. Бэшыень хээрэ бэлшээнэбди, — гэжэ Сурма Аюшеевна, арбаад үхибүүдэй эхэ, Эхэ-герой, пенсидэшье hаа, ажаллаhаар байhан даруу зантай эхэнэр хөөрэнэ.

- Ажал ехэ, кормокухни хүдэлгэхэ тухамнишье үгы. Уhаа үргүүбшээр зөөдэг юумэбди. Хүниие үгөө hаань, хүдэлгэхэ байгаа, — гэжэ хөөрөөгөө түгэсхэнэ.

Кормокухнинууд хаанашье хүсэдөөр хүдэлжэ захалаагүй. Али сагынь арай эртэ юм гү, али ондоо шалтагаан бии юм гү? Зарим нэгэн малшад кормокухнияа хүдэлгэхэш hаа түлеэн үгы, үгы гэбэл пеэшэн заhабарида гэлдэхэ юм.

Хүдэлхэ айл үсөөн.

- Эдэ бүгэдэ дутуу дундануудые түргэн усадхахаар оролдохобди, — гэжэ С.Д. Самбаев Ан.В. Казанцев хоер мэдүүлнэ.

Шэбээн баруун тээhээ автобустоо hуугаад, Хүүргын захын айл хүрэбэбди.

«… Номхон нойрсоо хадаяа, нэлэнхы сайгаа талаяа манажа, хаража хоноhон малагар hара hаруулхан». Эгээл иимэhээ газаа үдэшын сагhаа үдэр шэнги. Эндэ Сырен-Доржо Шарастепанов Сырен-Дулма нүхэртэйгөө 108 толгой эмэ хашарагнуудые харууhална. Тээ саанаханиинь Сидор Жамсаевич Галсанов Сурен Пунсыковна хоер бухануудые адуулжа үбэлжэнэ, мал hайн, хүшэеэ буураагүй. Сырен-Дулма Булагhаа мореороо намаа асаржа, буйлуулаад, бэшэ тэжээлтэй холеод, муу малдаа үгэхэдэнь, ехэл ашаг үрэтэй, хоолтой.

Малшад үдэшын ажал дүүргэжэ, соёлой баазада сугларбад. Ажал хүдэлмэридөө дашууран ороhон, үбэлжэлгые гэмгүй үнгэргэжэ байhан малшад Г.Л. Дамшаев, Т.Р. Будаева, Д.М. Галсанова, Н.Г. Галсанова ба дээрэшье дурдагдаhан нүхэднай булта ерэнхэй, нэн түрүүн худалдаа наймаанай булан тээшэ сугларнад. Эндэ райпогой наймаалагша К.Ж. Иванова, комбинадай – Л. Никифорова хоер зай тухагүй юумэд, эд бараа дэлгэнэ, худалдана. Харин медигүүд хэрэгээ үни дүүргэhэн, амаржа байнад ха, харагданагүй. «Хэзээ эдэ бүгэдэ дүүрэхэ юм даа», — гэhэншүүгээр соёлшод хүлеэжэ ядашанхай, энэ тэрэ буланда нэгэн хоёроороо hуугаад, аалихан шэбэнэлдэнэ: hүүлшын байхада атаархамаар бэшэл хаш.

Одоошье даа наймаан дууhажа, лекци эхилбэ. Малшад байра байраяа оложо, hандалинууд дээрэ hуунхай. Уданшьегүй Орлигой соелой байшангай уран hайханай бүлгэмэй бүлэг артистнар концерт-наадаяа эхилбэ. Эндэ дуу хүгжэм, шогто шүлэг, интермединууд, хатар наадан бии. Баярлаhан малшад альгаа ташалдан, номер бүхэниие үдэшэнэ. «Үшөө дахин заабол ерэхэт. Бү мартаарайт. Дахин ерэхэдээ зүжэг, хатар асархыетнай ехэтэ гуйнабди, — гэжэ бүгэдэнэй hанамжые Г.Л. Дамшаев хэлэбэ. Хойто үдэрынь колхозой хоёрдохи бригадын малшадтай уулзаха hанаатай Сэнсэ голой мүльhэн харгы зубшаад, түмэр хүлэгтөө hуугаад, хүхюун зугаатай, дуутай шуутай зон гүйлгэлдэбэбди.

Хүтэл, зүүн ба Урда Хүрьеэлэг, Андагаан, Шара Тала гэhэн hууринуудаар ябагдаба. Колхозой нэгэдэхи бригадын тала дайда саhан хүнжэлөөр хушагдахаhаа сааша, ган гасуурта абтажа, үбhэ тэжээл муу ургаа гэжэ дээрэ тэмдэглээ hэмди.

Ушар иимэhээ хоёр гүүртэ мал ноябрь hараhаа эхилээд Номтогол, Жаханаа гэжэ hууринуудта ошожо, үбэлжэхэ баатай болобо. Тойроод байhан бэлшээриие обёорон харахадаа, эндэ тэндэ саhан hалхинда үлеэлгэжэ, харлаашье hаа, хооhон налаашха, эдихэ юумэн үгы. Малша эхэнэрнүүд Н.Р. Хандакова, Д.Ж. Будаева, В.Д. Иванова гэгшэд 30-40-өөд толгой эгээл муу малаа газаагаа үлеэжэ, тэдэнээ хаhа шадал соогоо эдеэллэнэ.

- 40-50 центнер нэмэлтэ үбhэ өөhэдөө ойн соорхой, бута рууhаа сабшажа абаа hэмди. Унаhан намаа суглуулжа, отруби, обёосто холеод, малдаа үгэнэбди. Ехэл амтархан энэ хоол мал эдидэг, — гэжэ намтай хөөрэлдэхэдөө Д.Ж. Будаева хэлэбэ. – Үбhөөр багашье hаа, нёдондо жэлэйхитэй сасуулбал бараг hайн байгдана. Нёдондо ехэл хүйтэн, хүйтэнhөө саана малнууд үбшэ хабшанда ехээр дайрагдажа, олоороо гарзалаа hэн. Мүнөө эдэ бүгэдэ тушаалданагүй. Үбэлжэлгэ бараг үнгэрхэ бэзэ, — гээд хөөрөөгөө түгэсэбэ.

Колхозой комплексно бригада хоёрдохи бригадада ошоо hэн. Харин иишэ үшөө ерээгүй. Ушар иимэhээ малшад тэдэндэ гомдол барина. Харин кино hарадаа оройдоол хоёр-гурба харанабди, энэ имагтал эдэбхитэй нүхэр В. Г-Ж. Хамагановай үүсхэл болоно гэжэ колхознигууд энэ нүхэрөө ехэл магтаад hэн.

Алишье талаhаань аша туhатай аяншалга дууhаба. КПСС-эй ЦК-гай гаргаhан XXVI съезд дээрэ харагдаха проект ажалшан бүхэнэй эдэбхи үүсхэл, урма баяр, ажалай абьяасые улам бадаргаба. Малшадаар уулзаад, хөөрэлдөөд байхадаа, хэды хүшэр байдалда оробошье, Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой малшад үбэлжэлгэ муу бэшээр үнгэргэжэ байна гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйб. Тохёолдоhон алдуугаа усадхан, бүхы нөөсэеэ хэрэглэн, малаа гарзада гаргангүй, олон түл абажа, ерэхэ табан жэлдэ мал ажалай найдамтай үндэhэ табиха бэзэ гэжэ найдагдана. Колхозой правлени, партийна, профсоюзна, комсомольско эмхинүүд мал ажалда хүдэлхэ кадрнуудтаа онсо анхарал табижа, залуушуулые энэ шухала hалбарида эльгээжэ, тэдэниие hургаха бэзэ гэжэ найданабди. Юундэб гэхэдэ, хараад ерэхэдэ тус колхозой мал ажал дээрэ ехэнхидээ пенсионернууд, дунда наhанай зон хүдэлнэ. Саашадаа хэн хүдэлхэ гээшэб? Колхозой түб Саяан тосхондо ажалгүй хэдэн залуу шамбай эхэнэрнүүд бии, анхандаа hаалишаншье, жолоошоншье ябаhан зон. Ойгууламжын хүдэлмэри ябуулжа, залуушуулые мал ажалда гаргаха шухалын шухала зорилго мүн.

О. Балданова,

 «Саянская новь»,

1980 оной декабриин 27.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.