АХЫН ОРЬЁЛНУУД – ЭРБЭСЭЙ АНХАНАЙ БАЙРА

Буряадаймнай эрдэм шэнжэ-лэгшэд, илангаяа биологууд, манай хадалиг Ахын аймагые шэнжэлээшьегүй, балай hайнаар мэдэхэшьегүй байhаар. Тус тэмдэглэлнүүдые бэшэhэн А. Старков М. Гылыков хоёр эрбэсые «Зүүн Саяанай шэлэнүүдтэ үе-үе болоод үзэгдэдэг, Баруун Саяанай шэлэнүүдhээ, Хүб-сэгэл шадарhаа ороод ерэдэг гээд багсаамжалхаар» гэжэ бэшэнэ. Минии hанахада, эр-бэдүүд (монголоор «эрбэс»)Ахада үнинэй байрлана. Юун дээрэhээ иигэжэ бодонобши гэхэдэ, би залууhаа хизаар нютагаа, илангаяа хоморой ан гүрөөлнүүдые шэнжэлдэг, тэдэнээр hонирходог хүм. Эрбэ-сүүд Уласхоорондын Улаан дэб-тэртэ оруулагдаhан юм гэжэ үнинэй мэдээжэ. Тиигээд лэ, манай Аха нютагта эрбэсүүд хэр олоор ушардаг юм ааб  гэжэ ангуушадhаа, малшадhаа hонирхон hурадагни ойлгосотой.

Нэн түрүүн өөрөө гэршэ боложо байлсаhан ушар тухай-гаа хөөрэхэм. 1960 ондо би геологуудаар Сэнсэ голые шэнжэлхэдэнь ябалсаа hэм. Нэгэтэ манай отрядай нэгэ оюутан наhатай промывальщик хоёр Шудхалай гол шадарай нэгэ горхон өөдэ ажалаараа га-раа бэлэй. Тэндэнь нэгэ эгсэ байсын доро эрбэс хороод хэб-тэhэн байгаа. Залуу хүбүүн 3 метрэй зайда хэбтэhэн эрбэсые обёоронгүй, хажуугаарнь гаража ябашоо юм ха. Харин наhажаал хүниинь эгээл тэрэ газарта «мо-рёо харахаяа» тогтоод, байсада дүтэлхэдэнь, үнөөхи эрбэсынь муухайгаар абяа гараад, hүүлээ шарбажа эхилбэ. Тэрэ хүн ай-хын ехээр айжа, шанга гэгшын оог хуугай табиба ха. Залуу нүхэрэйнь гүйжэ ерэхэдэ, эрбэс сахилгаан мэтэ бүрэлзөөд, байса өөдэ hүрэжэ гараад, үгы болошоо hэн гэжэ маанадтаа нүхэднай хөөрэжэ ерээ бэлэй.

Энээн дээрэhээ эрбэс гээшэмнай ехэ hэргэг, нюудаг ябадалтай амитан гэжэ ойлгохоор. Тушаан боложол тэрэниие нюдөөрөө хараха юм. Толбонуудтай hаарал үнгэнь ямаршье газарта тааража, эрбэсые «шэнгээжэрхихэ» ша-далтай гэхэдэ, алдуу болохо-гүй. Тиихэдэ орьёл үндэр шэлэ-нүүдээр, шулуу, байса дамжажа ябахадань, мүрнүүдыншье үлэ-дэггүй.

Тиигэбэ яабашье, тэрэниие хараhан үзэhэн хүнүүд олдоно. 1964 ондо Жомбологой эхиндэ залуу малшан Вячеслав Хандаков гэгшын нохойнууд нэгэ залуу эрбэсые модолуулжа хусаа юм. Энээн тухай Слава намда өөрөө хөөрөө hэн.

1976 ондо Валерий Замбалов гэгшын Урда-Ахын гол соо нүхэ-дөөрөө хэрмэшэлжэ ябахадань, нохойнуудынь юунhээшьеб айгаад, hүүлээ хабшаад, hөөргөө, эзэдтээ гүйлдэжэ ерээ юм хаш. Баабгайhаашье айдаггүй ангууша бэрхэ нохойнууд юунhээ иигэжэ сошордобоб гэжэ гайхаhан ан-гуушадай нохойнуудайнгаа мү-рөөр ошоходонь, томо гэгшын эрбэсэй мүрнүүд шэнэ саhан дээ-рэ «тамгалаатай» байгаа бэлэй.

1989 ондо Забиит гол соо хирээнүүдэй сугларhан газарта малшан Валерий Габановай ошоходонь, арбан зургаа hалаатай эбэртэй томо буга хэбтээ юм. Ямар шанга арьяатан энэ бугые хүшхэржэ унагаагааб гэжэ hонирхоходонь, томо эрбэсэй мүрнүүд эли тодоор үзэгдөө гэхэ. Энээн тухай Валерий өөрөө намда дуулгаhн юм.

1992 ондо Эрхүүгэй универ-ситедэй биолог Е.П. Кошкаров эрбэс шэнжэлхэеэ Аха нютаг ерэhэн байна. Тэрэ зун Забиит, Сархы, Тиисэ голоор эрдэмтэн ябаад, эрбэсүүдэй нэгэшье мүр харангүй бусаа. Малшадшье хариин танигдаагүй хүндэ ба-лай ехэ юумэ хэлэжэ үгөөгүй. Тиихэдэ тэрээнтэй би уулзажа шадаагүйб. Тэрэл жэлдээ Тянь-Шаньhаа намда бэшэг бэшэ-хэдэнь, харюу соогоо эрбэс тухай мэдэхэ ушарнуудаа дуулгаа hэм.

1993 оной хабар Евгений Петрович дахинаа Ахада ерээ бэлэй. Агнууриин сана оложо хангаад, нүхэрөө Жомболог гол өөдэ мордохуулаа бэлэйб. Хоёр долоон хоногой туршада ябажа ерэхэдээ, Евгений Петрович долоон эрбэсэй мүр харааб, мүшхөөб, фотоаппарадтаа буулгааб, эзэлээд байhан газарынь тэмдэглээб гэжэ хэлээ hэн. Жомболог гол олон hалаатайшье hаа, үргэн ехэ дэбисхэр эзэлдэгшье hаа, Ахын аймагай арбанайнь нэгэ хуби болодог юм. Энээхэн заахан газар дээрэ аяар долоон эрбэсэй үбэлжэжэ гарадаг hаа, бэшэ гол горходоор, уула, орьёлнуудаар хэды эрбэс байрлана гээшэб?! Нёдондо, урзанда эрбэсэй мүрнүүдые Сагаан-Гол, Сархы голнуудаар харааб гэжэ Дамба Бартаев намда хэлээ hэн. Тиигээд хаража үзэхэдэ, эрбэсүүд Баруун Саяанhаа, Хүбсэгэл шадарhаа үе-үе болоод ороно бэшэ, харин эндээ саг үргэлжэ байрлана гэжэ hананаб.

….Тэрэ намар үеэлэ аха дүүнэр Бандан, Сэрэмпэл Галсановууд Жомболог өөдэ агнажа гараа юм. Нэгэтэ үндэр нэгэ хабсагай дээрэ нохойнуудайнгаа хусахада, тэхэ ямаа хараад хусаба гү гэжэ аха дүү хоёр бараглаад, тиишээ дүтэлэн ошобо. Харахадань, нохойнууд миисгэйн түхэлтэй томо гэгшын арьяатаниие хусажа байбад. Хоёр нохойнь, айhандаа үдхэ шэнгэнээ табижа, гэр тээшээ тогтонгүй гүйлдэшэбэ. Зоримгой хүгшэн нохойнуудынь хусажал мэдэбэ. Нэгэнэйнь дүтэлхэдэ, арьяатан hабараараа дайран гэхэдээ, дээшэнь дэгдээжэ, хайрата нохойе  хабсагай руу тэhэ унагаажархиба. Бандан холохоно үлэжэ, Сэрэмпэлынь арьяатан тээшэ маряаба гэхэ. 60-70 алхамай зайда дүтэлжэ ошоод харахадань, хүнэй hүр дарама томо арьяатан нохойнуудые балайшье анхарангүй, бардам янзатай юумэн hуужа hууба.

- hуухадаа 3 метр шахуу үндэртэй, бэедэнь толбонуудые бэшэ, хара эреэн  hудалнуудые ажаглан хараа hэм, — гэжэ Сэрэмпэл хөөрөө hэн.

Уданшьегүй арьяатан бардам бүдүүнээр эрхирээд, хабсагайн 4-5 метр үргэнтэй хахархайе хүнгэнөөр hүрэжэ гараад, үгы болошобо. Ангуушадай дүтэлжэ харахадангь, хүниие дааха хүнгэрэг саhа сүмэ гэшхэhэн, моринойхиhоо  томо мүр байба. hанаадшье үзыт, 40 килограмм болохо эрбэсые хүниие дааhан хүнгэрэг даахал байгаа бшуу!

Сэрэмпэл инженер-барилгашан мэргэжэлтэй, байгаали, ан амитад тухай номуудаар hонирходог хүн юм. Гэртээ ерэмсээрээ, Россин Улаан Дэбтэр абажа харахадаа, эреэн гүрөөhэндэл адли арьяа-таниие хараhанаа ойлгобо. Ган-сал үнгэ зүhэнь улаабтар бэшэ, сайбар байhан байгаа.

Ахынхид эреэн гүрөөhэн харагдаба гэжэ дуулахадаа, балай ехээр гайхаашьегүй. «Манай таабайнар агнажа ябахадаа, хаа-яа тэрээнтэй «уулзадаг» hэн, — гэжэ олохон хүн намдаа хэлээ hэн.

Юундэ энэ эреэн гүрөөhэн ганса Жомбологой гол соо байрлааб гэhэн асуудал миниишье hанаа бодолыем эзэлээ. өөртөө таараха тайлбари олооб гэжэ hананаб. Юуб гэхэдэ, Жомбологой адагта 20-ёод мянган жэлэй саада тээ вулканууд тэhэрhэн түүхэтэй. Геологуудай хэлэгшээр, эдэ эгээл залуу вулканууд мүн. Тэдэ вулкануудhаа гал нурма урдажа, бүхы Жомбологой голые хушаад аяар Ахын гол соо тогтоо юм. Ахынхид энэ лавые шэбээ гэжэ нэрлэдэг. Шэбээ соо амиды юумэнэй орохын аргагүй: эндэ тэндэ үргэншье, уйтаншье хахархайнууд, гүнзэгы нүхэнүүд аймшагтай юм. Бэе бэе дээрээ сомогдоод хүрэшэhэн хара шулуунууд архайлдажа байха юм. Тиихэдэ Жомболог голой уhан үбэлдөө хүрэдэггүй. Вулканууд дулаан охёор газар дороhоо мүнөөшье болотор амилдаг байгаа аалам! Тиигээд лэ энэ эреэн гүрөөhэмнай эгээл дулаан хэнэйшье ябахагүй сүлөө газар манай аймагта олоhон байна бшуу.

Эреэн гүрөөhэн мүнөө бии гү гэhэн асуудал мүн лэ гарана. Минии hанахада, залуу амитан байбал, эжэлээ бэдэрээд ябажашье болоо. үтэлhэн гү, гэмтэhэн амитан юм hаа, байжашье болоо… Юуб гэхэдэ, энэ арьяатанай эндэ бии болоходо, Жомболог гол соо шоно, баабгай үгы болошоhон юм. Энэншье ойлгосотой. Иимэ айхабтар томо, шэнэ эзэнэй ерэхэдэ, ямар арьяатан эндэ тогтохоб даа. мүнөөшье болотор эдэ арьяатад үгы зандаа. Тойроод байhан дайдада шоно элбэг. Гансал Жомболог соо үгы. Ямар ушар шалтагаантайб, ойлгохын аргагүй.

Зай, эрбэс тухайгаа бэшэбэб. Тиихэдэ эрбэсhээ ондоо, Байгал шадарай дайдада үгы болошоhон амитад Ахада олон. Тэдэнэй гурбаниинь – уласхоорондын, 13-ниинь – Россин Федерациин, 24-ниинь Буряад Республикын Улаан Дэбтэртэ оруулагданхай юм.

hаяхана Улаан-үдэдэ «Россин Федерациин биологическа олон янзын ажамидарал тэрэ зандань үлөөхэ» гэhэн семинар болоо юм байна. Тиихэдэ Ахада амидардаг олон янзын хомор амитадые хайшан гээд тэрэ зандань үлөөхэб гэжэ нэгэшье эрдэмтэн хэлээгүй. Тиигээдшье тэдэ хаанаhаа мэдэхэ  hэм даа! hонин лэ зомди даа! Байhан юумын байхадань, тэрэ зандань үлөөжэ, үдхэжэ шадахагүй, hанаашархадаггүйшье аад, үгы болгожорхёод, тэдэнээ hөөргэнь бии болгохомнай гэхэдээ, бэрхэнүүд ха юм бибди даа!