Бүгэдэ буряадай hайндэр

Корр: Соёлма Дашеевна, Сагаалган бүгэдэ арадай һайндэр гэжэ хэзээ соносхогдооб?
Балданова С.Д.: 1990 ондо январиин 24-дэ засаг түрын зүгһөө Сагаалган бүгэдэ арадай һайндэр гэжэ соносхогдоо. Харин 1961 ондо манай Буряад орондо энэ һайндэр бүри үргэнөөр тэмдэглэхэ гэжэ шиидхэбэри гаргагдаһан байгаа. Тиихэдэ Буряадай Обкомой КПСС-эй нэгэдэхи секретаряар Василий Родионович Филиппов хүдэлжэ байгаа. Энэ үедэ энэ һайндэр дахин үргэнөөр һэргээхэ гээшэ тиимэшье бэлэн хэрэг бэшэ, шэнэ хүсэл зориг, эмхи үүргэ хэрэгтэй байгаа. Юундэб гэхэдэ, энэ һайндэр оло дахин засагай талаһаа түрүүн хорилгодо ороһон, үри удхань бурхан шажантай нягта холбоотой гэжэ хэлэгдэдэг байгаа.
Теэд саг гээшэ өөрынхиеэл абана ха юм даа. 1961 ондо нэгэ сэбэр һалхинай анхилаад орхиходо, энэ һайндэр тэмдэглэхэ гэгдэбэ гээшэ. Тиихэдэ түрүүн республикынгаа дүрбэн аймагта — Яруунада, Хэжэнгэдэ, Зэдэдэ, Ахада туршалгын һайндэр үнгэргэгдэхэ болобо.
1989 ондо буряад драмын театрта түрүүшын Сагаан һарын найр наадан болоһон байна, тайзанай зохёолыень манай нютагай поэт Баир Дугаров бэшэһэн юм.
Бүхы монгол хэлэтэй угсаатан намарай һайхан үдэртэ – сентябриин 22-то Шэнэ жэлые тэмдэглэдэг байгаа. Һарын шэнээр юһэн үдэр соо үргэлжэлдэг һэн.
1267 ондо Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай шэнэ литэ нэбтэрүүлжэ, февраль һараhаа шэнэ жэл эхилдэг болоо бэлэй. Сагаан һарын һайндэр юһэн үдэр соо бэшэ, харин һарын туршада үргэлжэлдэг болобо.
Монголой түүхэтэ зохёолой гайхамшагта бүтээл "Нюуса тобшо" 1240 ондо бэшэгдэжэ, үйлэ ушарнуудые, он жэлнүүдые шэнэ литын ёһоор тооложо эхилһэниинь энэ ном соо харагдана.
Сагаалган – буряад арадай һанаха һарбайха, гэр бүлын урагшатай байлга, адуу малайнгаа хэр байһан, тэрэнэй үдэсэ тухай, мүн аха наһатай хүнтэйгээ амар мэндэеэ хэлсэн хүндэлхэдөө бэшэ арадуудһаа онсо илгаатай, һайхан маяг хэлбэритэй, сагаалганай ёһо заншал байгаа юм. Энэ һайндэрые дэлхэй дээрэ бидэнэр, монгол угсаатан, Ази тубиин арадууд тэмдэглэдэг гээшэбди.
Корр. Юлия Чимитовна, Сагаалган хайшан гээд үнгэрдэг байгааб?
Самаева Ю.Ч.: Аха нютагай заншал абаринь таряа талха таридаггүй, гансал мал ажал, агнуури эрхилжэ, бэе бэеһээнь холуур ажаһуудаг байгаа гэжэ мэдэнэбди. Тиихэдэ Сагаалган хэдэн үдэрөөр үргэлжэлдэггүй, һарын шэнын нэгэнһээ бэе бэеэ бараалхаад, амар мэндэеэ хэлсээд тарадаг һэн.
Энэ үдэр хүнэйшье нэгэ наһан нэмэжэ, түлгэ байһан хонин зуһаг, унаганиинь дааган, буруунь хашараг боложо, бултанай наһаниинь дээшэлнэ.
Yбэлэй хэсүү сагай үнгэрһэн, үбһэ тэжээлээршье ядахааршье бэшэ, бага зэргын нөөсэтэй үе. Сагаалганай дүтэлжэ байхада бүхы гэртэхи, газаахи хото хорёонууд сэбэрлэгдэхэ, арилгагдаха хуулита ёһо заншал байгаа.
Буряад заншалай һайн һайханиие саашадаа даамта ажалдаа эзэн ёһоор хандажа, тэрэндээ ашаг үрэ туйлаха аха наһатанай һайн заабарилга, залуу үетэн ойлгоо һаа, һайн бэлэй.
Ажал – хүнэй жаргал, тэрэнэй аша үрөөр амжалта, баяр жаргал эхитэй. Буряад (монгол) угсаатанай сагаан һарын (шэнэ жэлэй) заншал ёһодо үлүү бүлүү зан гаргахагүй, ажалдаа эзэн ёһоор хандаха, аха зоной заабариие дуулаха, архи тамхяар эдеэлхэгүй, үнэн сэхэ ахатанаа хүндэлхэ заабари мүнөөнэй эрилтэтэй адли гээд ойлголсое.
Ахынгаа ажалша түрүү зонуудай шэди хабые залуу үетэндөө ойлгуулха манай нангин уялга. Ургажа ябаһан залуу үетэн сагаалганай һайн һайхан үгүүлэлнүүдһээ һайниинь шэлэн абаг. Тэрэнэй ашаар ажахын түрүүшүүл болог. Сагаан һараар (шэнэ жэлээр) дашарамдуулан, энэ жэлдээ амжалта туйлахыетнай хүсэнэбди.
Сагаалган – адуу малай түрүүшын түлнүүдэй гаража эхилһэн, сагаан эдеэнэй билтархын эхинэй харагдаһан үе.
Корр: Баир Батомункуевич (Этигэл лама), Дүгжүүбэ, бүтүү үдэр, Сагаалган тухай хэлэжэ үгыт.
Нимаев Б.Б.: Жэл бүхэндэ Сагаалганай хуралые угтуулан, бүхы дасануудта «Дүгжүүбэ» хурадаг заншалтай юм. Шэнэ һарын гарахаһаа хоер хоног урид «Дүгжүүбэ» болодог. Манай «Пүнцогнамдоллинг» дасанда январиин 29- дэ, үдэшын 19.00 сагһаа бүтээгдэхэ. «Дүгжүүбэ» гээшэмнай «Жара» гэһэн удхатай.
Хайша – хайшаа 5-5 сантиметр гурбалжан талха, тоһон ба бусад зүйлнүүдөөр 60 балин хэгдэдэг заншалтай. Үнэн дээрээ 10 гү, али 20 хэгдэдэг байха, тиигээд балин дээрээ хонхойлгожо тэмдэгүүдые табидаг, тэрэ тэмдэгүүдэйнь тоо жара байха еһотой юм. Эдэ балингууд хадаа «Шойжол» гэжэ үхэлэй, тамын эзэниие хүндэлхын түлөө хэгдэдэг юм. Заал һаа юундэ 60 балин байха болоо юм гэхэдэ, нэгэ үдэрэй туршада тэнгэридэ һуудалтай 60 бурхад хамаг амитадые сахижа байдаг, нэгэ үдэрнай 60 адли хубида хубаардаг байха.
Газаа хуурай мүшэрнүүд, бусад элдэб юумэнүүдээр балгааһан гэрэй түхэлтэй юумэ бүтээжэ бэлдэдэг юм. Энэ гэрхэнэйнь үүдэн – «Шойжолой» аман гэжэ тоологдодог.
Ламанар, һүзэгтэн олоороо уншалга доро ябажа, тэдэ балингуудаа асаран, досоонь табидаг. Энэ уншалгын удха юуб гэбэл, һүзэгтэн «Шойжолые» балингуудаараа хүндэлжэ, үхэл, тахал, үбшэ зоболонһоо даршалхыень гуйдаг заншалтай юм. Тиигээд лэ тэрээхэн гэрхэниинь галдаха. Энэнь «Сор» гээшэ. Тиигэжэ «Шойжол» бүхы һүзэгтэнэй хүндыень тогтоожо абаба гэһэн удхатай үйлэ хэрэг үнгэрдэг юм. Хүндэтэ нютагаархид, «Сор» табигдахадань досоонь, элдэб янзын гэрһээ асарһан юумэ хаяжа болохогүй гэжэ дуулганаб таанадтаа.
Энээнэй удаа һарын 30- най үдэр «Бүтүү» гэжэ нэрэтэй байха. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдадаггүй, бүтүү гээшэ хуушан ба шэнэ жэл уулзажа, нэгэ бүтүү болоһон удхатай юм. Бүтүүгэй үдэр бурхан дэлгээгдэдэг. Энэ үдэр айлнууд гэр соохиёо сэбэрлээд, бурхандаа зула баряад, сан табяад, мүргэл хээд, һайн, хубсаһаа үмдэжэ, сай болон бүхэли мяхаяа шанаад, хадагалжа байһан сагаан эдеэнэйнгээ дээжые, үрмэ хуурһаяа табаг дээгүүр табидаг. Энэ үдэрые хүн бүхэн өөрынгөө гэртэ гэр бүлөөрөө үнгэргэдэг гуримтай. Бүтүү үдэртэ зон архи тамхи уухаяа нарилха ёһотой; шууяа, хэрэлдээ гаргахагүй, хүүгэд эжытэеэ амтатай эдеэ хоол бэлдэлсэхэ, сагаан эдеэн табаг түхеэрэлсэхэ, бурхаяа, тахилаа һэргээхэ заншалтай юм. Энэ hүни ламанар дасандаа сугларжа, үдэшэнһөө үглөөгүүр болотор Цэтор Лһама хурал хурадаг юм. Үүр сайхаһаа эхилжэ даганжагай ном наранай гаратар уншаад, тэрээнһэ хойшо найр захалдаг. Энэ сагта, «Балдан Лһама» сахюусан ногоон морин дээрээ гороолон, амитад, зоноо эрьежэ байхада, айл бүлын эзэн һангаа табижа сабдаг сахюусанаа хүндэлдэг заншалтай юм.
Тиин Сагаан һарын шэнын нэгэнһээ 15 хүрэтэр Сагаан һарын хуралнууд үнгэргэгдэдэг. Шэнын нэгэнэй үглоогүүр эртэ үүрээр бодожо, газаа гараад, тэнгэриин шарайе адаглаарайгты, холые хараарайгты. Өөрынгөө һайн зүг мэдэжэ, тэрэ зүг руугаа гараад, заагдаһан зүгһөө гэртээ эрьежэ ерэхэдэтнай ороһон жэлэйнгээ һайн зүгые тогтообо гээшэт.
Сагаалган гээд ажалһаа һамжажа, һаатажа болохогүй. Архи хэмһээ үлүүгээр уужа болохогүй. Урдандаа 40 наһа хүрөөгүй эрэшүүл архи уудаггүй байгаа. Шэнын нэгэнһээ гушан болотор айл айлаараа оролсожо, гаралсажа байдаг баяр ёһололой, дурасхаалай һара ха юм даа. Бэе бэеэ золгожо, хүндэтэй үндэр наһатайшуулаа хүхэ хадагаар золгодог гуримтай юм.
Эрхим хүндэтэ нютагаархид! Гаража ерэһэн хүхэ модон морин жэлнай гэр бүхэндэ зол жаргалай гэрэлээр сасарһай! Сагаан Һараар, сагаалганаар!

Корр: Нина Тулаевна, Сагаалганай үдэр тухай хөөрэжэ үгыт.
Мунконова Н.Т.: Аха нютагай зон сагаалганай үдэр уулзахадаа, дүү наһатай хүниинь аха хүнэйнгөө тохоног дороһоо барижа, "та мэндэ сайн, бэе лагшан хүнгэн гү, мүнөөдэр нэгэ наhа нэмэбэбди" гэжэ бэе бэеэ амаршалалсаха, мүн тэрэнэй хажуугаар адуу мал үбһэ тэжээлээр хэр байһанаа мэдэлсэхэ заншалтай. Ороһон айлшантай мэндэ амараа хэлсэһэнэй һүүлээр сагаалуулха (энэмнай анха түрүү сагаан эдеэнһээ ама хүрэхэ) заншалтай. Тэрэнэй һүүлээр эдеэ хоолой дээжэ хүртэхэ, иимэ уулзалганууд үглөөгүүршье, үдэршье, үдэшэшье болохо, яаралгүй сайлалганай үедэ ажал хэрэг тухайгаа удхалан хөөрэлдэхэ заншалтай һэн. Энэнь аха заха зониие хүндэлжэ, тэдэндэ туһалжа ябаха гэһэн удхатай.
Тэрэнэй һүүлдэ хүн зон сагаан эдеэнэй дээжэһээ хүртэлсэжэ, бэе бэедээ гарай бэлэг баридаг заншалтай. Арадайнгаа аман үгын абдар уудалжа, һорилгонуудые эмхидхэдэг байгаа: янза бүриин дуу буляалдаха (архиин, шаргын, шог ёгто гэхэ мэтэ), соло дуудалга (мориной, барилдаанай,магтаал дуунууд), һээр шаалга эхилжэ, шагай наадан, алтан бэһэлиг нюулган, мори барижа наадаха, тэмээнэй һүүл, хоргодоон моргодоо наададаг байгаа. "Мүшэрээнхынгээ" наада эхилжэ, мүшэдэй гаратар хатардаг байгаа.
Корр: Жэлээ оруулжа байһан бүхы морин жэлтэндэ буян хэшэг, улзы хутаг, аза жаргал хүсэе. Буряад оронойнгоо бүхы хүн зониие Сагаан һараар, Шэнэ жэлээр хани халуунаар амаршалаад, хүхэ модон морин жэлдэ барандаа буянтай, хэшэгтэй, бултандаа сэдьхэлдээ хёморолгүй ябажа, сэмүүн сагай хатууе дабажа гараял даа гэжэ уряалха байнабди. Сагаан һараар!
Сагаан һарада хэшээгдэһэн сагаан сэдьхэлтнай саг жэлэй хугасаанда балартангүй ябаг лэ!