Хүн бүхэнэй хуби заяан – нютагайнгаа, оронойнгоо ирагдашагүй хуудаhан

Балагта, Хара-Хужар нютагууд-hаа 73 эдир залуу хүбүүд Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда ошоhон, тэдэнэй 34-нь нютагтаа, эхэ эсэгэдээ, эжэл гансадаа, үри хүүгэдтээ бусажа ерээдүй. Дүрбэн жэл соо үргэлжэлhэн дайн Эхэ орондомнай, бүхы арадуудта, нютаг бүриин гэр бүлэнүүдтэ хэды ехэ хохидол, уй гашуудал асараа гээшэб! Нютагай айл бүхэнhөө дайн байлдаанда хабаадагүй  хүн   гэжэ  үгы.  Жэшээнь, Балагта дайдаhаа нэгэ айлhаа хоер, гурбан, дүрбэн хүбүүд дайнда ошоhон байнад: Гармаев Сэмбэлэй дүрбэн хүбүүдhээ Дугар нютагаа бу-саагүй, харин Даша, Ошор, Сандак гэртээ ерэхэ аза талаантай байгаа. Жужаев Жэмбын   Дондог, Жэмбэ хоер хүбүүдынь хари газарта Эхэ ороноо хамгаалжа  алдалан унаа. Унжуев Туулайн гурбан хүбүүдhээ Жамса гэртээ бусаха хубитай байгаа, Лопсон, Жамсаран хоерой хайрата бэе холо газарта хосороо. Цыбденов Хомойн Дамдин Дондог хүбүүдынь  Агууехэ дайнhаа бусаагүй. Гармаев Бальжирай  Шадаб, Дагба, Готоб гурбан хайрата хүбүүдые шорото дайн абаа. Хахансаков Сэрэнэй  Самбу, Содбо, Самбуу гурбан хүбүүдhээ Содбо эхэ нютагтаа ерьежэ ерээдүй. Цыбденов Пилдайн Ринчин, Намсарай, Дандин-Сурэн, Жалсарай дүрбэн хүбүүдhээ Жалсарайл эхэ эсэгэдээ бусажа ерээ. Иванов Сэрэнэй дүрбэн хүбүүд дайнhаа бусаагүй.

Эхэ оронойнгоо hалбариин түлөө, эрхэтэ зонойнгоо жаргалай түлөө эрэлхэг зоригтойгоор дайгаа даража, эгээл эрхим хүбүүднай эдир залуу наhандаа тэрэ аюулта дайнда баатарай үхэлөөр унаа ха юм даа. А. Бадаевай «Баатар хүбүүд бусаагүй» гэhэн шүлэгhөө хэhэг дурдаха дуран хүрэнэ:

Эсэгын дайнда эрэлхэгээр

Гайхамшаг Илалта туйлаашье hаа,

Эрхимээр шамайгаа үргэhэн

Эжыдээ, абадаа бусаагүйш.

Дайн гээшэ бидэнэй зүрхэнэй шарханууд, арад зоной гашуудал мүнөөшье болотор мартагдаагүй. Нютагтаа үлэhэн үбгэд, хүгшэд, эхэнэрнүүд, наhаяа гүйсөөдүй үхибүүд дааража, үлдэжэ ябаад, бүхы хүсэ шадалаа элсүүлэн, Илалтые дүтэлэлсүүлhэн байна. Фронт болон дайнай ара талын ажалшад дайшалхы болон ажалай шэн габьяа харуулаа. «Бүхы юумэн фронтдо, бүхы юумэн илалтада!» гэhэн уряа доро зон үдэр hүнигүй ажаллажа, амжалтануудые туйладаг байгаа. Нютагай арад зон хубсаhа, мяха, тоhо, мүнгэ фронтдо суглуулжа эльгээдэг байhан.

Архивай дансаhаа хараад үзэхэдэ бэшэгдэнэ: «Колхозники, рабочие и служащие в массовом порядке сдают в Фонд обороны мясо, масло молодняка, КРС, овец и коз. Колхозы «КИМ», «Улан-Малшан» внесли в Фонд обороны 10-15 тысяч рублей. Колхоз «КИМ»  33 центнера, колхоз «Улан-Малшан» — 53, 4 ц. мяса сдали  в Фонд обороны. Охотники-соболятники Бартаев Шагдар, Никифоров Батлай Балданович, Мунконов Дагба, Машаев Лама-Жаб Шарлаевич сдали «мягкое золото». Гражданин Никифоров Б.Б. сдал  в Фонд обороны 3-летнюю телку». (По данным 01. 12.1942 года. ОГААФ 201 Д 12Л2).

«Решение аймисполкома от 15.10.1945 г.: «Колхозы «КИМ» и «Улан-Малшан» продавали продукты  учителям строго по нормам и установленным ценам. На одного учителя выделялось в месяц мясо в количестве 3,6 кг. по цене 13 рублей за 1 кг., масло 1, 2 кг. по цене 25 рублей за 1 кг., молоко 15 литров по цене 3 рубля за 1 литр. Колхозникам распределили муку 5 кг. в месяц».

 Дайнай үедэ «Улаан-Малшан», «КИМ» колхозуудай малшад ехэ амжалтатай хүдэлөө. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, Иванов Жанчиб Аюшеевич, Мунконова Дулма Сосоровна, Унжуева Долгор Дылгыровна, Убашеева Бадма Жалсараевна, Бартаев Жамьян Жодбоевич, Ендонова Должид Сыреновна, Шобоева Ханда Жалсановна, Габанова Долгор Сыреновна, Гармаева Сурнэй Самбуевна гэхэ мэтэ. Энэл үедэ сагаа харагшадта баhал  эдеэ хоол ноормоор,  гурбаад килограммаар  талхан, тоhон үгтэдэг байгаа. Мунконов Сэрэн-Жаб Арданович, Бамбалаев Доржо Дубжирович сагаа харагшадаар ажаллаа. Аймагнай энэ үедэ Тофалариhаа 100 толгой сагаа  асараа, тэрэнhээ  «КИМ»  колхоздо 25 толгой, «Улаан-Малшанда» баhа 25 толгой ород үгтэгдөө.

 1944 оной июниин 1-дэ «КИМ» колхоздо 22 толгой сагаан байгаа, «Улаан-Малшанда» 51 сагаан тоологдодог байhан. 1957-1958 онуудта колхозой сагаанууд аймагай Заготконтородо тушаагдаа.

 Манай нютагай хүбүүн Андрей Дыржиновэй «Нютагай эхэнэрнүүд дайнай үедэ» гэhэн шүлэгhөө:

үбэлэй хүйтэн шэмэрүүн үедэ

үтэлhэн теэбэй таабайнар,

Наhаяа хүсөөдүй эдир хүбүүд

үе мүсөөрөө дааража ябаад,

үхэр малаа адуулхань бэрхэл.

Шадамар залуу шамбай бэреэдүүд

Шаргаар асаржа холоhоо үбhэеэ

Бахаагтай сараа хүллэжэ унаад,

Баатар хүбүүдээ магтан дуулана.

Хүбшэдөө гаража, хурса hүхөөрөө

Хуурай модо бэдэрэн унагаагаад,

Хүсэ шадаса элсүүлэн тэрэнэ.

Удхатайгаар  дайнай үеын зоной ажалые Жаргал Дашинимаев бэшэнэ:

Хуhан балхаагта тээжэ мэдэнэ.

үнгэрhэн дайнай үе соогуур

үлдэhэн, даараhан бэемни.

Тулиhан зобоhоноо hанахадаа,

Тэнюун зүрхэмни тэсэнэгүй.

Энээниие ойлгожо хододоо

Эмгэй, таабайнуудаа хүндэлжэ,

үгыень дуулажа ябаха юм гэжэ

үхибүүдтээ би ханданаб. 

Уран зохеолшын эдэ үгэнүүд ямар гүнзэгы удхатай гээшэб.үнэхөөрөө, наhатай зомнай манай омогорхол, манай олониитын урдаа хараха, дохихо аха захатамнай. «Хүн ахатай, дэгэл захатай» гээд, дэмы хэлсэдэггүй. Дайнай гал соогуур ябаhан сэрэгшэд ара талын хүшэр ажалые ээм дээрээ даажа гараhан, аха, эгэшэ зоноймнай аша габьяа ехэ. Энэ ехэ Илалтамнай хаанаhаа эхитэйб гэхэдэ, фронт болон ара талын жагсаал болоно, дайшалхы болон ажалай шэн габьяагай жэшээ.

Илалта тухай Николай Галданов «Түүхэдэ шалгалта хэдэггүй» гэhэн статьядаа бэшэнэ: «Ямар үндэhэн дээрэ иимэ ехэ Илалта туйлагдааб. Нэгэдэхеэр, Сталин багша ударидагшатай большевигуудай парти бүхы ажал хэрэгые зүбөөр ударидаа. Хоердохеор, засаг түрэдөө үнэн сэхэ байhан зуу гаран үндэhэ яhатанhаа бүридэhэн совет арадууд булта жэгдээр тэмсэлдэ бодоо. Гурбадахяар, Эхэ орондоо үнэн сэхээр патриот еhоор хүмүүжүүлэгдэhэн совет хүн фронт дээрэшье, ара таладашье али бэеэ гамнангүй тэмсээ. Дүрбэдэхеэр, манай хэрэг үнэн зүб байhан хадаа хүндэ хүшэр сагые гаталжа шадаха мүхэшэгүй зориг болон шэнэ хүсые булта зондоо олгодог байгаа».

Эсэгэ ороноо хамгаалгын агуухэ дайнда зорюулhан дуунуудhаа:

Шэн зоригоороо эсэгэмнай,

Шэрхи ажалаараа эхэмнай

Аюлhаа Дэлхэйгээ абаржа,

Алдарта Илалта туйлаа юм.

Эсэгын дайнда илаhан

Эршэтэ мэргэн сэрэгшэ

Аша, гушанартаа, зээнэртээ

Аригуун жэшээ болоо юм.

Дайнай хатуу  шанга тулалдаанда дайнай ара талын ажалда шэн габьяа, эрэлхэг зориг бадаруулжа ябаhан зондо бултыень нэрлэжэ бэшэхэ болоо hаа, олон боти ном болохо байна. Дайгаа даража, даагаяа hүлдэжэ ерэhэн фронтовигууднай хамтынгаа ажалда хам орон ажаллажа захалаа. Арад зон иигэжэ дуулагша бэлэй:

Байгалдаа урдаhан Сэлэнгэмнай

Бардамхан долгиео эбхэрүүлнэ.

Байлдаанhаа бусаhан хүбүүднай

Байдалаа заhажа түбхинүүлнэ.

 Дайнhаа амар мэндэ бусажа ерэhэн Гармаев Сандак Сымбелович «КИМ» колхозой түрүүлэгшээр ажаллаа.  Маланов Садаг Жалсанович «КИМ» колхозойнгоо ахалагша тоологшоор хүндэтэ амаралтадаа гаратараа ажаллаа. Базаров Гончик Морхоевич – МТФ-н ударидагшаар, түрүүлэгшын орлогшоор, завхозоор хүдэлөө. Убашеев Лопсон Манзаракшеевич адуун hүрэгые даажа абаа. Хумаев Ошор Дашеевич барилгын даагша, дархашан байгаа. Унжуев Жамса Тулаевич мэдээжэ адуушан ябаа. Грамаев Ошор Сымбелович эбэртэ бодо мал харадаг байгаа. Гармаев Даша Сымбелович барилгада ехэтэ хубитаяа оруулаа. «Улаан-Малшан» колхозой  түрүүлэгшээр  Унжуев Доржо Сокшонович олон жэлдэ амжалтатай хүдэлөө. Доржо Сокшоновичой удаа Осохеев Дамба Сыренович түрүүлэгшээр ажаллаhан байха юм. 1950 гаран онуудаар колхозой машина тракторнуудтай болоходонь, түрүүшын трактористаар Мунконов Содном Арданович, жолоошодоор Арабжаев Данзан Шойсоронович, Мунконов Буда Дагбаевич, Унжуев буда Жанчипович, Шагдуров Федор Бандынович  хүдэлөө.

1947 оной дүнгөөр харахада, аймагай Хүндэлэлэй Самбарта түрүү hуури эзэлhэн малшад, адуушад, хонишод, hаалишад хэд бэ гэхэдэ, Иванов Ж.Н., Мунконова Д.С., Шобоева Х.Ж., Габанова Д.С., Гармаева С.С. болоно.

«За достижение высоких показателей в развитии коневодства и выполнен Госплан за 1947 год за счет собственных воспроизводства. Представить в Совет Министров Президиума Верховного Совета БМАССР о награждении Почетной грамотой Президиума Верховного Совета БМ АССР, денежной премией и присвоением  звания «Лучший табунщик республики»:

1.  Председателя колхоза «Улаан-Малшан» Никифорова Б.Б., выполнившего план по лошадям на 108,8 % и получившего от 100 маток 97 жеребят.

2. Иванова Жанчип Аюшеевича старшего табунщика колхоза «Улаан-Малшан», вырастившего от 85 конематок 84 жеребят и сохранившего общее поголовье на 99 %.

3. Унжуева Жамсо Тулаевича – старшего табунщика колхоза «КИМ», вырастившего от 80 конематок 76 жеребят и сохранившего общее поголовье на 100 %. (ОГАА Ф201Д33Л9)

 1948 ондо  ехэ амжалта туйлаhан «Улаан-Малшан» колхозой  Иванов Жанчип Аюшеевич, Мунконова Дулма Сосоровна адуушад  Ленинэй ордендо, гүрэнэй эгээ ехэ  хүндэлэлдэ хүртөө.

  Адуу харалгаар гүрэнэй түсэб 100 %  дүүргэhэнэнйнгээ түлоо, 90 адуунhаа 79 унага абаhанайнгаа түлөө 1950 оной июлиин 27-ной удэрэй аймгүйсэкомой тогтоолоор Москва хотодо ВДНХ-да ошохоор «КИМ» колхозой ахалагша адуушан Бартаев Жамьян Жодбоевич урмашуулагдаа.