АРАДАЙ ГУЛВАА

Нэрэнь мүнхэ

Үбшэн гээшэ хүнтэй уридшалан хэлсэжэ ерэдэггүй. Үхэлэй хорото һабарһаа эгээл дүтэ зоноо аршалан абаха арга шадалай хүн түрэлтэндэ үгы байһаниинь халагламаар... 

Аха аймагаймнай аха захатанай нэгэн, нютагайнгаа хүгжэлтэдэ эли тодо сараа үлөөһэн, өөрынгөө хубиин нүлөө үзүүлһэн Валерий Раднаевич Монголов нёдондо хабар энэ дэлхэйһээ халин ошоо бэлэй. Олон үгэдэ олзогүй гэжэ бултадаа шахуу тоолодог ахаархинай зүрхэ сэдьхэлдэ аймагай түрүүшын гулваа тухай гэрэлтэ һайхан дурасхаал хэтын хэтэдэ үлэнхэй гэбэл, алдуу болохогүй. Дүтынь хүнүүдэй, ноён ябахадань туһа нэмэридэнь хүртэлсэһэн олон тоото нютагаархидай хөөрэлдөөнүүд соошье, һанаа бодолдоньшье нэрэнь мүнхэлэгдэжэ, аймагай түүхэдэ алтан үзэгүүдээр аржыса бэшэгдэнхэй. 

Мүнөөдэрэй хөөрөөн – уласаймнай баруун-урда захада оршодог холын нютагай хүндэтэ энэ хүн тухай. Магад, энэ хөөрөөемнай уншаад, Валерий Раднаевичые танихагүй зон танидаг болохо, мэдэдэг байһан хүнүүд нүхэрөө, ажал нэгэтэй байһан ахатанииемнай дахин дурсан һанаха. Тиигэхэл ёһотой. Юундэб гэхэдэ, урданай юумэн ула болоо гээд, хамаг тоо, баримтануудтаа хайша хэрэгээр хандаха болоо һаамнай, ерээдүй гээшэмнай бүри зэбүүн, ойлгосогүй боложо, нэгэ мэдэн гэхэдээ, бидэ бүгэдөөрөө түүхын долгиндо гансата хушагдажа, хумхиин тооһон болохобди... 

Һоёд хүбүүнэй һонин намтарай эхин 

Аха аймагай Һоёдой сомоной дэбисхэр дээрэ, үндэр һарьдагтай газарта, дээдын шанартай бал шулуунай (графидай) суута хэбтэшэ малтагдажа, уурхайн бии болоходо, Ботогол һуурин байгуулагдаһан түүхэтэй. Энэ нютагта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр хоёр жэл үнгэрөөд байхада, 1947 оной долоо дугаар һарын долооной үдэр Валерий Раднаевич Монголов юрын һоёд айлда түрэһэн юм. 

Аймагай түб болохо Өөрлигэй дунда һургуули 1966 ондо дүүргэжэ, сэрэгэй алба хаагаад, Зүүн-Сибириин технологическа дээдэ һургуулида орожо, амжалтатайгаар һураа. 1974 оной зун дээдэ эрдэмтэй зайн галай инженерэй мэргэжэл абаһан тухай үнэмшэлгэ-диплом үбэртэлөөд, һургуулиингаа зууршалгаар аяар холын Алас Дурна зүгтэ оршодог Чукоткын бэеэ дааһан тойрог руу ажаллахаа ошохо зүбшөөлөө үгэжэрхёод байтарнь, Коммунис намай Аха аймагай хорооной нэгэдэхи секретарь Пётр Дашеевич Марзаев нютаг руугаа ошожо хүдэлхыень уряад, хуби заяанайнь асуудал гансата шиидхэжэрхиһэн юм. Энээн тухай Валерий Раднаевич өөрөө нэгэнтэ бэшэ хөөрэгшэ һэн. 

Зайн галаар нютагаа хангалсаа 

Валерий Монголов аймагай хүтэлбэриин урилгаар түрэл нютагаа бусажа, түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдые бүтээлсэгшэ болоһон юм. Ахаяа ерээд, зайн галай шэнэ эмхидхэл (системэ) байгуулжа, жэлэй туршада жэгдэ һайнаар ажаллаа. Энэ талаар урдахи үе зоной хэжэ үрдиһэн хүдэлмэриин жолоо залуу мэргэжэлтэ өөрынгөө гарта батаар барижа, туршалгын ажалнуудые үнгэргөөд, Сибириин болон Алас Дурна зүгэй зайн галай нэгэдэмэл системэдэ холбохо үйлэтэй байгаа. Валерий Раднаевичай ударидаһан ажалша коллектив 1975 оной сентябриин найманда анха түрүүшынхиеэ Аха аймагые зайн галаар таһалгаряагүйгөөр хангадаг болоһон юм. Энэ сагһаа хойшо холын хадата нютагай түүхэдэ шэнэ хуудаһан ирагдажа, хүгжэлтэнь бүри эршэдэһэн гээшэ. 

Аймагай намай хорооной эмхидхэлэй таһагые даагшаар Валерий Монголов 1988 ондо уригдаба. Мэргэжэлтэ ажалаараа хүдэлжэ, нилээд дүршэһэн, сугтаа хүдэлдэг нүхэдтэеэ үнинэй үгэ нэгэтэй болоһон, хүнэй нюдэндэ торохоор, нютаг зоной үдэр бүриин ажабайдалда нүлөө үзүүлдэг ажалдаа дадаһан хүтэлбэрилэгшэ арсаадшье туршаха һанаатай байба. Теэд тэрэ үеын журам шанга, илангаяа намай ажалда арсаха ябадал һайшаагдадаггүй байгаа ха юм даа. Тиимэһээ хүтэлбэрилхы энэ тушаалда тэрэ ороһон ха. Оройдоол нэгэ жэл хүдэлөөд, Валерий Раднаевич аймагай депутадуудай зүблэлэй сесси дээрэ арадай һунгамалнуудай Соведэй гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшын тушаалда һунгагдаһан юм. 

Хамагай түлөө харюусалгатай 

Хорин табан жэлэй саада тээ, 1992 оной март һарада Валерий Раднаевич Монголов Аха аймагай захиргаанай толгойлогшоор томилогдоо. Удаань нютагай арад зон аймагай өөһэдын хүтэлбэриин толгойлогшоор, мүнөөнэйхеэр хэлэхэдэ, засаг даргаар хоёр дахин тэрэниие һунгаһан юм. 

Совет гүрэнэй гансата һандаран һалажа, түүхын һүүдэр руу шурган ороходо, сэмүүн сагай шэрүүн байдал тогтоо һэн. Эгээл энэ үедэ нютаг зоноо ударидан хүтэлжэ, улас түрын орёо ажабайдалай бэрхэшээл ехэтэ дабаануудые гаталан дабажа гараһан зоноо мартажа болохогүй. Тэрэ хүндэ сагта, гүрэн түрын һалажа һандаржа байха үедэ, эдэ хүтэлбэрилэгшэдэй хэһэн ажал, дала мүр дээрээ дааһан харюусалга, хара сагаанай, үнэн худалай эрмэг дээгүүр дамжажа ябаад абаһан шиидхэбэринүүдынь хэдэн мянган зоной хуби заяанда сэхэ нүлөөлдэг байгаа бшуу. 

Иимэ байдалда үдэр бүри ажалаа эрхилхэ, олониитын шэнээр зохёогдожо байгаа холбоо харилсаануудай орёо гэгшын оршондо, гүрэн түрын шэнэ хуулинуудай бэшэгдээгүй байха үедэ тэдэнэй орондо ори гансахан оньһо оложо, зүбөөр хамаг юумэ шиидхэхэ, алдуу ехээр гаргангүй, арадайнгаа ажабайдал доройтуулангүй байхаһаа гадна, уулата нютагаа улам саашань хүгжөөхэ, улад зонойнгоо улаан нара баяртайгаар угтажа байхынь тула жүдхэн оролдоходонь, хэды шэнээн тэсэбэри, агууехэ ухаан, баян дэлгэр сэдьхэл, мүхэшэгүй найдал, мохошогүй зориг түрэл аймагайнгаа түрүүшын толгойлогшоор һунгагдаһан гулваа Валерий Монголовто хэрэгтэй байгааб, хэн мэдэнэб мүнөөдэр? 

...Хото ниислэлһээ холо бэшэ оршодог аймагуудай хүн зоной, дарга ноёдой хэрэгээ бүтээжэ, урагша хойшоо ябахые харахадашье зохид: үглөөгүүр эртэхэн бодоод, хүнгэн машинаар Улаан-Үдэ ерэжэ, ажалтай зон хэрэгтэй эмхи зургаануудаар, засагай газараар, албан яамануудаар ябаха, хубиин хэрэгээр ерэгшэд алаабхи дэлгүүрээр зайжа, аха дүүнэрээрээ айлшалан бараалхажа, шиидхэхэ асуудалнуудаа зүбшэн хэлсээд, үдэрэй эсэстэ гэртээ харижа, бүлэтэеэ хамта үдэшын хоол баряад, бага-сага амарһанай удаа номгон бүхэдэ “ноолуулха” аргатай ха юм. Харин холын холо, уласай захаар оршоһон Аха, Бабанта, Мууя, Хойто-Байгалай аймагуудта ажаһуугшад, тэдэнэй ударидагшад иимэ арга боломжо үнгэтэ зүүдэндээшье үзөөгүй. Хэзээ нэгэтэ хараханьшье хэлсээтэ. Харгы замдаа ганса мүнгэ ехээр гаргашалха бэшэ, ямаршье зэдээр сэгнэшэгүй сагаа ехээр барахадаа, нюдэ сабшаха зуура ниидэдэг байһан анхан сагай агаарай онгосонуудые эжэлүүдгүй һанадаг лэ юм даа холын аймагуудай хүнүүд. Теэд яахаб, түрэһэн эхэ эсэгэеэ, түрэл тоонто нютагаа хүн өөрөө шэлэдэг бэшэ, тэсэхэл баатай болоно ха юмбибди. 

Хүгжэлтын зам нээһэн түүхэтэ харгы

Холын харгыда хүн зомнай хүнгэхэнөөр, зөөлэхэнөөр ябаһай, хүрэхэ газартаа түргөөр хүрэжэ, хэрэгээ дүүрэн бүтээдэг байһай – иимэл һайхан һанал бодолтойгоор харгы барюулхаяа һэдэһэн засаг баригша даргын зангидаатай нюдарга, хёрхо нюдэд элеэр үзэгдэхэдэл гэхэ юм. Холын хараа бодолынь хожомынь лэ бусадта мэдэгдэхэ: харгы зам гээшэ Аха нютагта ами наһантай адли сэнтэй байгаа ха юм тиихэдэ. 

Валерий Монголовой оролдожо, хэгдэжэ эхилһэн түүхэтэ барилга дүүргүүлхэдэнь, хүршэ аймаг – Түнхэнһөө Өөрлиг һуурин хүрэтэр зурыһан дардам харгыгаар хүн зониие зөөдэг автобусууд, хүнгэн болон ашаанайшье машинанууд гүйлгэлдэдэг болоо. Эгээл тэрэ үеэр агаарай онгосонууд Ахын хадануудай хоорондуур ниидэхэеэ болижо, харгын баригдаагүй һаа, газар дээгүүр ябаха баатай болоһон ахаархин шахардуу байдалда орохо һэн. Тиимэһээл шэнэ харгы хадата аймагай хүгжэлтын зам боложо үгөө гэбэл, огтошье буруу бэшэ. 

Энэ харгыгаар алтанай үйлэдэбэри ашагта малтамалай уурхай дээрэ хүдэлдэг ажалша олон зоноо, амин шухала ашаа тээбэриеэ шэрэдэг болоо. Алташадай амжалтатайгаар ажаллаха тума аймагай ажабайдал хүгжэлтын ондоо замда орожо, түхэл шарайгаа һайн тээшэнь хубилгажа захалһаниинь гайхалгүй.

“Ехэ газартай” тогтууритай холбоон тогтоогдожо, энэ харгыгаар хүн зон урагша хойшоо ябаха аргатай болоо һэн. Олон тоото айлшад, аяншалагшадай нюдэндэ аглаг үндэр Ахын дабтагдашагүй һайхан байгаалиин үзэсхэлэн гоё шарай нюусаяа нээжэ эхилээ юм.

Хүнүүдтэ туһатай хүүргэнүүд сэнтэй 

Габшагай түргэн хадын голнууд үерлэжэ, далита шубуунһаа бэшые табихаяа болидог юм заримдаа. Уһанда хаагдаад, һула һуухагүйн түлөө олон тоото хүүргэ барюулха хэрэгтэ горитой ехэ анхарал хандуулагдаа. Эгсэ үндэр, һүрөөтэй ехэ хадануудай хабшал соогуур урдажа, Эрхүү, Аха мүрэнүүд руу тунгалаг сэбэр уһаяа таһалгаряагүйгөөр туудаг Айрхан, Бугата, Сагаан Эрхүү, Суусар, Гарган, Үлзытэ, Жаханаа голнууд дээгүүр шудхамал түмэрөөр, шулуугаар бүтэһэн хүүргэнүүд баригдажа, замай шэмэг, зоной баяр болоһон гээшэ. 

Дурдагдаһан голнуудһаа тээ багашаг горход хабар, намарай сагта харгы таһалжа урдаад, һаад түбэг ушаруулдаг. Тэдэниие мүн лэ “аргадажа”, урдадаг һудалнуудыень балай ехээр хубилгангүй, модон хүүргэнүүдые барюулжа, байгаалитаяа “үгэеэ ойлголсохоёо” ахаархин оролдоһон юм. Оршон тойронхиёо аршалан хамгаалха хэрэг гулваагай мэдэлэй асуудалнуудай тоодо заатагүй ородог гээшэ. 

Теэд арад зондо хэрэгтэй болоходонь, эхэ байгаалидаа гар хүрэхэ баатай бологдодог. Тиимэ ушарнуудай дайралдахада, түрэл нютагтаа хохидол ехээр үзүүлхэгүй гэһэн гол бодол засаг даргын толгойһоо гараха аал? Үгы юм ааб даа. Үеһөө үедэ дамжуулжа, энэ хүрэтэр үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хүргэжэ асарһан буурал заншалнуудаа буураахагүйн түлөө, аймаг нютагаа хүтэлжэ ябаһан хүнэй харюусалга гээшэ хүндэхэн лэ байдаг. Гансал мүнөөдэрэйнгөө байдалаар амидарха бэшэ, харин хожом, хойномнай ажаһууха дахаад ябаһан үенүүд ямархан оршондо ажабайдалаа, ажалаа зохёохоб гэһэн асуудал Монголов гулваагай һанаа зобоодог лэ байһан байха.

Энэл бодол баримталжа, шанга шиидхэбэри абаха шадалтай сайд дарганарай урда заатагүй шиидхэгдэхэ ёһотой асуудалнуудаа шадамар бэрхээр табижа, түүхэтэ түсэлнүүдые түрүүшүүлэй зэргэдэ бэелүүлжэ шадаад, арад зонойнгоо ажабайдал ондоо хэмжээндэ гаргаһан юм Валерий Раднаевич Монголов. Иимэ түсэлнүүдэй нэгэн гэхэдэ, олон үе ахаархинай үнинэй хүлеэһэн хүүргын барилга мүн. Аха голой хоёр эрье холбоһон хоёр зуугаад метр утатай хүүргэ 1998 ондо ашаглалгада тушаагдажа, одоол ехэ баяр болоо бэлэй!

Түүхэтэ уулзуурай түбэгтэй хаһа 

...Олониитын бодолгын болон улас түрын байгуулалтын эрид хубилжа, далаад жэлэй туршада ниигэм журам баримталжа байһан гүрэнэй һалан һандархада, гансашье эдэй засагай, үйлэдбэри болон хүдөө ажахын һалбаринууд доройтоо бэшэ, харин арад зон арай шамай гэжэ үл хоол залгажа, хоолойгоо тэжээхэ баатай саг ерээ бэлэй. 

Хэсүү тэрэ үе сагые жэхынгүйгөөр һанахын аргагүй ёһотой олонхи зон. Хэдэн һараар салин хүлһэеэ абажа шадахагүй ажалшад, алба хаагшад; арадай ажахын бүхы һалбаринуудта тогтоһон аймшагтай хүндэ байдал; хаа-хаанагүй дэлгэрэнһэн үхэл тахал, үбшэ зоболон, алуур, хулгай, худал хуурмаг. 

Хэдэн гүрэн боложо һалаһан Эхэ ороноо танихаяа болёод, төөрижэ түлгэжэ, ороной нөөсэлэлгын банкда оруулһан хадагаламжануудайнгаа, үри хүүгэдэйнгээ һургуули дүүргэтэр, һамга абажа, хадамда гаратар гэжэ гүрэнэй даадхалда байһан мүнгэнэйнгөө нэгэ үдэрөөр юуншье бэшэ болоходо, хүл дээрээ бүхөөр байһаншье хүнүүд үбдэг дээрээ һал һууһанаа ойлгоходоо, газар тэнгэри хоёрой ниилэжэ, үнгэтэ юртэмсын үгы болохые хүлеэжэ эхилһэниинь хэндэшье нюуса бэшэл. 

Эгээл энэ үедэ аймагаа хүтэлжэ байхадаа, бүхөөр унтахаһаа байтагай, үдэр һүниие илгахаа болижо, үргэһэ нойргүй болоод ябаха үйлэтэй байгаал даа Ахын гулваа. Бусад аймагуудта орходоо, уласай ниислэлһээ эгээл холо оршодог аймагта совет засагай үедэ эхилээд байһан ажал, бэелүүлхэ томо түсэлнүүд мүнгөөр хангагдахаяа болижо, мүртэй һайн харгышьегүй, агаарай онгосоор хартаабхаһаа эхилээд, хамагаа зөөлгэхэшье аргагүй орхигдоһон гээшэ Аха. 

Эсэгэ мэтэ энхэржэ 

Бүхы юумэнэй – эд бараа, эдеэ хоолой – дуталдажа эхилхэдэ, аймагай дарга Монголов арад зонойнгоо ёһотой эсэгэ мэтэ болоһон юм. Хүн бүхэндэ хүргэхэ, хүртөөхэ хэрэгтэй. Хэн нэгэниие гомдохоохогүй, олоһон, зөөһэнөө олондол хубааха зорилго урдаа табяад ябахадаа, хүниие хайрлаха, ямар нэгэнэй ядалсажа байхада, заатагүй туһалжа, дулаахан үгөөрөө, урин хараса, хандасаараа зосоонь найдал түрүүлхэ. Зарим нэгэнэй үлүү гаран, зөөлэн булуу химэлхээ һанахада, саг соонь болюулбашье, саашань тушаажа, хэһээлтэдэ хүртөөхэгүй, алдууень заһажа, ажалыень тэгшэлхэ – иимэл баян дэлгэр, уужам сэдьхэлтэй Валерий Раднаевич Монголов нютагайнгаа зоной, түрэл гаралайнгаа, суг хүдэлһэн хүнүүдэйнгээ зүрхэ сэдьхэлдэ үлэһэн байдаг. 

Хото ниислэлһээ холын нютагаа бусажа, залуу хүтэлбэрилэгшэ болоод ябахадаа, хараһан, үзэһэнөө, дуулаһан, шагнаһанаа ухамайлжа, энэ тэрэ бодолнуудтай болоһон би Валерий Раднаевичтай нэгэтэ хөөрэлдэжэ байтараа, Ахын зоной бусад нютагуудай зондо орходоо ондоошог, дарга ноёдтоо эрхэлэн һагад хандадагыень тэмдэглэн хэлэбэб. Тиихэдээ аха нүхэрөө хадхан, танайл байхада нютагаархимнай эрхэ болоо гээ бэлэйб. Урдаһаамни сэхэ хараад, бага зэргэшье бодолгото болонгүй, Валерий Раднаевич: “Эрхэлүүлэнгүй яаха хүмбиб, манай нютагаархид олоншье бэшэ”, — гэжэ харюусаа бэлэй. Тиигээд намда һургаал болгон, хүн бүхэнэй байдалые, бэрхэшээлыень зүбөөр ойлгожо, шадаал һаа, туһа хүргэжэ байха хэрэгтэй, аймагай дарганар гээшэшни арадые дарлаха ноёд бэшэ, нэн түрүүн туһалжа байха ёһотой гэжэ хэлээ һэн. 

Бүхы наһан соогоо һанажа, баримталжа ябаха дүримүүдые, ямаршье дээдэ һургуулинуудта һуража олохогүй эрдэм, дүй дүршэлөө намтай хубаалдаһыень сэдьхэлдээ хадаглажа ябахаб гэжэ һанадагби... 

Сагаата арадай саарһан дээрэхи нэрэ

Зүүн Саяанай хормойгоор таража ажаһууһан ажалша, малша, анхан угһаа ангууша, һонин түүхэтэй һоёд арадай хуби заяан хүндэхэн байһан гэжэ олондо мэдээжэ. Түрэл арадайнгаа түүхэтэ замые шэнын сагта шэнэ зам руу оруулхадаа, эдэбхи үүсхэл гаргагшадай нэгэншье һаа, Ахын даргын гансаараа байгаагүйнь эли. Һаналаа нэгэдүүлжэ, һайниие хүсэжэ, һайхан нютагаа урагшань татаха, хуушан засагай хэһэн харатай алдуу заһаха зорилготойгоор олон хүн оролдоо. Аймаг дотороо арад зоноо түлөөлһэн нютагай һунгамалнуудһаа захалаад, уласай хэмжээндэ хуули зохёодогшье, гүйсэдхэхышье засагай дээдын зургаанууд, Буряадай түрүүшын юрэнхылэгшэ хүрэтэр энэ асуудалаар һанал нэгэтэй байһаниинь һайшаалтай. 

Харин эгээл шухалань гэхэдэ, аймаг дотор үнгэргэгдэһэн тоо бүридхэлэй үедэ хүн зоной һанамжа бодото байдал харуулаа бшуу. Элдэб хүнгэлэлтэнүүдтэй болохобди, түлөөһэгүйгөөр тэрэ энэ юумэ абадаг байхабди гээд, хэнтэг һанаа һаналжа, хомхой ябадал гаргангүй, Ахын зон ехэ бодолтойгоор, элинсэг хулинсагайнгаа эрдэни сэнтэй захяа дахажа, угаа тооложо, зугаа хэжэ, ямар арадай түлөөлэгшэд байһанаа яһала зүбөөр хэлэһэн юм. Мүнөө бодоходо, энэнь сэгнэшэгүй ехэ удха шанартай. 

Түүхэтэ энэ хэрэгые аймагай толгойлогшо ударидаа. Алишье хэмжээндэ асуудалнуудай табигдахада, тэдээндэ харюу үгэжэ, үгы гэжэ тоологдодогшье һаа, саһан дээрэ мүртэй зандаа байһан арадаа саарһан дээрэ дахин нэрэтэй болгохо һэдэлгэнь амжалтатай байгаа бшуу. 2000 оной хабарай эхин һарада Ородой Холбоото Уласай Засагай газарай тогтоолоор орон доторнай ажамидардаг үсөөн тоото үндэһэн арадуудай тоодо һоёдууд оруулагдажа, хууляар хараалагдаһан эрхэнүүдээ хэрэглэхэ аргатай болоһон юм. 

Үсөөн тоото үндэһэн арадай нэрэ зиндаань хадата нютагай хүн зондо нэгэ үдэрөөр жаргаланта байдал асараашьгүй һаа, хуушан дарганарай, тэрэ тоодо түрүүшын гулваа Валерий Монголовой холын хараа бодолые мүнөөшье батадхажа, оршон тойронхи байгаали хамгаалха хэрэгтэ, ниигэмэй болон эдэй засагай элдэб һалбаринуудта һайн нүлөө үзүүлһээр.

Сагаан гэжэ Ахада нэрлэгдэдэг оро үсхэбэрилгэ совет засагай һалгаагаашье һаань, сагаата арад — һоёдуудай үдэр бүриин ажабайдал баталадаһан түүхэтэ тогтоолой ашаар ондоошог лэ болоһон юм. Бусад аймагуудта абажа шадахаар бэшэ шиидхэбэринүүдые абажа, арад зоной ажабайдалда нүлөөлхэ арга боломжонууд Аха нютагай мүнөө сагай засаг баригшадта бии гэхэдэ, зааханшье алдуу болохогүй. Теэд иимэ арга боломжонуудые тэдэ хэрэглэжэ шадана гү, али үгы – тад ондоо асуудал. 

Бэеэ дааһан бюджедтэй 

Хубилган шэнэдхэлгын хүндэ хүшэр үеые Аха аймаг балай ехээр хохидонгүй дабажа гараһан гэдэг. Сэмүүн сагые нютагайнгаал һайгаар дабажа гараабди гэжэ ахаархин тоолодог юм. Ирагуу найрагшын түүрээһэн “нюусануудаа нээгээгүй нюрга үндэр Аха” эгээл хүшэр тэрэ жэлнүүдтэ бүхы баялигайнгаа багахан лэ нэгэ булангые бултайлгажа харуулаад, ашагта малтамалаа арад зонойнгоо албанда табяа. Холбын алтанай уурхай дээрэ үнэтэ шулуу үйлэдбэрилхэ тусхай фабрика баригдажа, ондоо тээһээ ерэһэн олон зон ажалтай болоо, нютагайшье хүнүүдтэ туһа хэгдээ. 

Иимэ ехэ түсэл бэелүүлгэдэ аймагай гулваагай оруулһан хубита, үзүүлһэн нүлөөнь горитой ехэ. Орон нютагаймнай хада, уулануудые онгилходонь, һаад түбэг ушаруулагдажа, байгалидамнай харша үйлэ болохонь гээд, хорихо ажал ябуулбал, бүтээгдэжэ эхилһэн ажал болюулагдаашьегүй һаа, сохом хойшолуулагдаха һэн. Теэд Ахын гулваа Валерий Монголов хэды ехээр болгоомжолоошье һаа, эрдэмэй талаар хэгдэхэ хэрэгтэй бүхы шэнжэлгэнүүдэй дүнгүүдые үзэжэ, тоогүй оло дахин тооложо, сугтаа хүдэлжэ байгаа нүхэдтэеэ зүбшэн хэлсэжэ, хэрэгтэй бүхы хэмжээнүүдые абаһан тухайгаа хөөрэгшэ һэн. “Зарим газартань арсалдахашье ушарнууд бологшо бэлэй. Өөрынгөө һанамжые зүб гээ хадаа, тэрэнээл баримталжа, хэнэйшье юуншье гэжэ байгаа һаа, айн, эшэнгүй тулалдахаш”, — гээд тэрэ хэлэдэг һэн. 

Холын нютагта анхан сагта үзэгдөө, дуулдаагүй үйлэ хэрэгүүд боложо, оньһон түхеэрэлгэтэй шэнэ үеын үйлэдбэри байгуулагдаад, мантан томо хаданууд сооһоо алтан тоорог аргааханаар гаргадажа, Аха нютагай мүнгэн һанда оруулагдаха олзо оршын хэмжээн нилээн ехээр ургаа бшуу. Теэд аймаг хүтэлжэ байһан гулваагай, тэрэнэй хамта хүдэлдэг нүхэдэйнь асари ехэ ажалай һайгаар 2000 оной эхиндэ аймагай бюджет бэеэ даажа, хамаг гаргашануудайнгаа зуунай 90 хубиие өөрынгөө олзоор хаадаг болоһон байха юм. 

Нэгэшье һургуули хаагдаагүй 

Хаа-хаанагүй шахардуу байдал тогтожо, салин хүлһэнэй, хүгшэн болон үлбэр зондо гүрэнэй түлэдэг тэдхэмжын үгтэхэеэ болёод байха сагта, Аха аймагта нэгэшье һургуули, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, элүүрые хамгаалгын эмхи зургаанууд хаагдаагүй. Гадна, аймагай түб — Өөрлиг тосхондо тамирай хоёр байшан, Сорог, Хужар тосхонуудта дунда һургуулинуудай хоёр дабхар байшангууд, аймагай түбэй эмнэлгын газарай хоёр таһаг барюулагдаа юм.Үшөө тиихэдэ Богсоондо эхин һургуули- хүүгэдэй сэсэрлиг, соёлой байшан, номой сан, эмнэлгын газар гурбаниие нэгэдүүлһэн ниитын түбүүд Алаг-Шулуун, Саяан тосхонуудта бодхоогдоо. Үхэриг һууринда хуулиин наһа гүйсөөгүй үхибүүдэй түб, Хүүргэ нютагта эхин һургуули баригдаһан байна. 

Барилга хүүлэхэ ажалые Валерий Раднаевич аймаг соогоо бүримүһэн хинажа, айхабтар ехэ анхаралаа хандуулдаг байһан. Ерээд онуудта аймагай түбтэ залгалаа гэрнүүд олоор баригдаа, 25 хүнэй байрлаха зохид буудал, хоол бариха байшан, хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей ашаглалгада тушаагдажа, бултанай баяр болоһон юм. 

Ганса хүн хүн бэшэ, ганса сусал гал бэшэ гэһэн оньһон үгэ түрэл арадаймнай сэсэн мэргэн бодолнуудай абдарта бии. Энээнһээ уламжалан хэлэхэ болоо һаа, Валерий Раднаевич Монголовой хэһэн ажалайнь дүнгүүд гансал өөрынь хубиин амжалта бэшэ, харин сугтаа ажаллаһан хүтэлбэрилэгшэдэй, дээдэ гарай мэргэжэлтэдэй хамтын габьяа, нютаг зоной, уласай, гүрэн түрын засагай зургаануудай дэмжэлтэ, орон хангайн үршөөл хайра гэбэл, алдуугүй. Үнгэрһэн саг, ябуулһан ажалаа дурсан хөөрэхэдөө, Ахын түрүүшын толгойлогшо эгээл иигэжэ хэлэгшэ һэн. 

Тушаалаа өөрөө орхёо һэн 

Хоёр дахин томилогдоод, үшөө хоёр дахин һунгагдаад, дүн хамта арбан табан жэл тухай хугасаада аймаг толгойлжо ябаһан, засагай “амта”, хамаг “шүүһэ, шэмыень” дүүрэн амсаһан дарга ноёной һайн дураараа, хажуу тээһээ гү, али дээрэһээ ямаршье “туһагүйгөөр” тушаалаа орхихо гээшэ шэнэ үеын түүхэдэ нэгэ гарай хургаар тоолохоор ушар юм бэзэ. Валерий Раднаевич Монголов өөрынгөө шиидхэбэреэр тушаалһаа бууһан үсөөн дарганарай нэгэн болоно. 

Буряадай ниислэл Улаан-Үдэ нүүжэ ерээд, үндэр тушаал эзэлхыень хэды дахин уриһан гэжэ мэдэхэб. Уласай түрүүшын Юрэнхылэгшэ урдаа хараха гулваанараа хажуудаа асаржа, аймагуудайнгаа аша туһада ганса хүдэлөөд ажалаа дүүргэхэ бэшэ, бүгэдэ Буряадтаа туһатай байгты, олоһон ехэ дүй дүршэлөө арад олонтоёо хубаалдагты гэжэ уряалдаг байгаа бшуу. Ахын гулваа маргангүйгөөр арсаһан юм. Иимэ шиидхэбэри абахадаа, гансал өөртэнь мэдээжэ шалтагаантай байгаа ёһотой. Түрэл нютагайнгаа түхэл шарай үдэр бүри хаража, сэдьхэлээ ханадагһаа юм гү, али хэдэн жэлнүүдэй туршада үдэр һүни, үбэл зуниие илгангүй хүдэлжэ, үбдэдэг болоһонһоо юм гү, бү мэдэе. Али үри хүүгэдэйнгээ, үетэн нүхэдэйнгөө, аха дүүнэрэйнгээ дүхэриг соо һанаа амар ажаһууха хүсэлэнһөө гү? 

Аймагай даргын тушаал орхиходоо, ээлжээтэ һунгалтын үедэ арад зонтоёо үгэеэ ойлголсожо, дэбжүүлжэ далижуулһан залуу нүхэрэйнгөө гарта засагай жолоо барюулаад, өөрөө һунгамалнуудай зүблэлдэ һунгагдаад, ажалаа үргэлжэлүүлээ һэн. 

Бултыень хайрлаха, барандань туһалха

“Залуудаа тамхи татадаг һэм. Теэд бэе хүрөөгүй бээлэйн шэнээн басагамни намайе болюулһан юм. Тамхияа гарган сасуумни, гүйжэ ерээд, тэрэниием хухалаад хаяжархиха. Ибиинь тиигэжэ һургадаг байгаа юм гү, али өөрөө дурагүйлхэдэг байгаа юм гү, бү мэдэе. Тиигэ тиигэһээр тамхи татахыемни болюулаа һэн”, — гээд Валерий Раднаевич хөөрөөгшэ һэн. Гансахан энэ жэшээгээр бодохо болоо һаа, тэрэнэй гэр бүлэдөө, дүтынгөө хүнүүдтэ энхэргэнээр хандадаг эсэгэ, наһанай нүхэр байһаниинь элирнэ бэшэ гү? 

Наһанайнгаа хани нүхэр – олон үгэгүй, имагтал буряад эхэнэрэй абари зантай, сагаан һанаатай, номгон даруу Нина Сафроновнатаяа басаган хүбүүн хоёроо хүмүүжүүлжэ, гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэһэн юм. Наташа басаганиинь эдэй засагай эрдэмэй дид-доктор, Зүүн Сибириин гүрэнэй технологиин болон хүтэлбэриин ехэ һургуулида багшална, барилдааша Андрей хүбүүниинь Аха нютагтаа ажаһууна. Гурбан ашанарынь – таабай теэбэй хоёрой эрхэ тангилнууд – Валерий Раднаевичай угай үргэжэлэл. 

Дүүнэртээ онсо янзаар хандажа, хамаг хэрэгтэнь – баярта ушар болоно гү, али уйдхар гашуудал дайралдана гү – ходол хажуудань, дулаахан харасаараа, сэдьхэл зүрхэнэйгөө халуугаар энхэрдэг байгаа. Холо ойрынгоо түрэлнүүдтэ туһалха, шадал зэргээрээ тэдэнээ дэмжэжэ, дали дороо абаха һайхан заншал баримталдаг юм һэн ахатамнай. 

Тамирай талаар талаантай

Хара залууһаа хойшо Валерий Раднаевич спортын олон зүйлөөр һонирхожо, урилдаха, барилдахадаа урид зэргэдэл ябадаг байгаа. Дүрэ буляалдалгын болон заншалта буряад барилдаагаар бэеэ һорижо, аймагайнгаа Сурхарбаануудай таба дахин абарга болоһон юм. 

Аймагай гулваагаар ажаллажа байха үедөө Валерий Раднаевич Ахын суута барилдаашан Сергей Замбаловай нэрэмжэтэ мүрысөө эмхидхэжэ, үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэдэг байгаа. Үбэлэй сагта үхибүүдэй дунда үнгэргэгдэдэг тэрэ хэмжээ ябуулга заншалта болонхой. Бүхы аймагай хүүгэдые хабаадуулха, сомон бүхэнэй ажаһуугшадта тамирай һайндэр харуулха зорилготойгоор һүүлэй табан жэлэй туршада тэрэниие тосхонһоо тосхондо нүүлгэжэ үнгэргэдэг һэмди. 

Наһанайнгаа амаралтада гараад, һанаа амар һуугаагүй: түрэл аймагтаа олониитын ажал эдэбхи үүсхэл ехэтэйгээр ябуулжа, спортын талаар ниитын жаса эмхидхэн байгуулаа. “Уулын сагаан сэсэг” (“Эдель- вейс”) гэжэ нэрлэһэн энэ жасадаа эндэ тэндэһээ, шадалтай, шандааһа һайтай танил талаһаань мүнгэ суглуулжа, эдир тамиршадые дэмжэхэ ажал эхилээд байгаа. Һоёдой сомондо ажалладаг бэлигтэй барилдаашан, бэрхэ һоригшо Чингис Дондоковые бүримүһэн дэмжэжэ, Сорог тосхондо барилдаанай найман ханатай томо гэр барюулха үүсхэл бэелүүлхэдээ, нютаг зоной хүсөөр, өөрынгөө, жасынгаа мүнгэ һомололсожо, эдиршүүлдэ хэрэгтэй ехэ хэрэг бүтээһэн юм. 

Барилгын дүүргэгдэхэдэ, аймагай ойн баярай жэлдэ Валерий Раднаевич өөрынгөө тусхай шангуудые байгуулжа, буряад барилдаагаар уласай хэмжээнэй мүрысөө эмхидхээ һэн. Барилдаанай байшанай барилгадашье, түрүүшын толгойлогшын шанда хүртэхын түлөө мүрысөөндэшье аймагайнгаашье, өөрынгөөшье хубита оруулха аргатай байһандаа баяртай ябагшаб. Мүнөө жэлдэ энэ мүрысөө үнгэргэхөөр хараалхадаа, Аха аймагай нютагай засагай зургаанууд түрүүшынгээ гулваагай дурасхаалда зорюулхабди гэжэ соносхоод байна.

Дүй дүршэлөө дуратайгаар дамжуулаа

Аймагайнгаа ерээдүйн хүгжэлтэ, арад зонойнгоо ажабайдал тухай ехэтэ һанаа зободог һэн Валерий Раднаевич. Түргэдэһэн сагай хурдаар хубилдаг оршон байдалда, мүнгэ зөөриин хамаг юумэндэ дуталдаха үедэ улас дотороо Ахамнай урдуур бэшэшье һаа, бусадһаа хойнотонгүй, урагшаал дабшаха, хүгжэхэ ёһотой гээд хэлэгшэ һэн. 

Аха аймагай хүндэтэ эрхэтэн, Буряад Уласай габьяата инженер, Ородой Холбооной гүрэнэй шагналнуудаар – Хүндэлэлэй болон Хани барисаанай одонуудаар шагнагдаһан Валерий Раднаевич Монголов хадата нютагаймнай эрхим хүбүүдэй нэгэн болоно. Бүхы наһаараа түрэһэн нютагтаа ажаһуужа, үнэн сэхээр алба хээ, нэрээ хухалаагүй, нюдөө нюужа ябаагүй. 

Аймагай хэдэн үе залуу хүтэлбэрилэгшэдэй багшань гэжэ тэрэниие нэрлэбэл, алдуу болохогүй. Холые хараалһан эрид хурса бодолтой, хүнэй абари зангые абаһаар таажа мэдэхэ аргатай аха нүхэрнай дүй дүршэлөө мантай элбэгээр хубаалдажа, хүнгэн бэшэ ажалдамнай туһалдаг байһан. Хүндэтэ багшымнай нэрэ арадай гулваа гээд аймагайнгаа түүхэдэ, нютаг зоной зүрхэ сэдьхэлдэ хэтэ мүнхэдөө үлэнхэй юм.