Меню
16+

Газета «Аха», издается с 13 июля 1944 года

02.04.2021 10:20 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Сэмүүн, мүлюун сагай ажалша зонууд

Автор: И.Р. Ринчинов, ажалай ветеран

Р.Д. Бамбагаев, С.Х. Хайдакова, Илья, Маргарита үхибүүдынь. 1972 он.

Сэбэк Хамаевна Хайдакова Балагта нютагһаа гарбалтай Тэртэ яһатай. Хумаев Бардионой Хамажаб хүбүүнэй буусада Жэлгэн һайхан дайдын Болдогой хойно түрэһэн намтартай.

Дэмбэрэн Дабасаевич Бамбагаевай гэр бүлэ, 1934 он. (Нижний ряд слева на право Самбялова Соном Дашеевна, Хамажап Ендоновна, Лопсон-Сырен Ендонович, Дэмбэрэн Дабасаевич. Верхний ряд слева на право — дети Дэмбэрэн Дабасаевича-Дулма, Дари, Ринчин, Татьяна (Бизья).

Эжынь, Самбялова Сосор Дашеевна Хоршод һойһо яһатай. Сосор Дашеевнагай баабайнь Успаажинай Самбялай Даша болоно. Эжынь Семенова Арабжал нэрэтэй. Успаажан хоёр хүбүүтэй — Самбял, Дугар. Самбял хүбүүнһээнь — Самбяловтан обог, Дугар хүбүүнһээнь тараһан зон Дугаровтан обог абаһан намтартай. Успаажанай Самбялай үхибүүд: Даша, Жамса, Маридан (басаган) — Самбяловтан болоно. Успажинай Дугарай үхибүүд: Гомбо-Жап, Чимит- Аюша, Алтан Гэрэл, Лопсон — Дугаровтан болоно.

Хумаев Бардионой Хамажабай гэр бүлэ хүбүүн басаган хоёртой боложо, ан бун гэжэ һуутарнь, хашалган хамалганай хатуу саг ерэжэ, шадалтай, ажалша бэрхэ, адуу мал олонтой зониие «нюдарган, ангин дайсад» гэжэ түрмэ шорондо хаажа, заримыень холын хүйтэн дайда руу сүлэжэ, заримыень буудажа хосороогоо гэжэ мэдээжэ ха юм даа.

Энэ бүлые баһал тэрэ муухай саг тойрожо гараагүй. 1932 ондо Хумаев Бардион Хамажаб хүбүүтэеэ тушаагдаа. Хамажабай гэр бүлэ һалажа һандараа. Арадай дайсанай хүбүүн гээд, заахан һуумал хүбүүень түгэлсэг дээрэ һуулгаад буудажа алаа.

Сосор Дашеевна нүхэрэйнгээ тушаагдаһанай һүүлдэ Сэбэг басагаяа абаад, өөрынгөө түрэһэн нютаг руугаа ошоһон намтартай.

Хэдэн сагай үнгэрһэн хойно Сосор Дашеевна Хайдаков Самба Шагжеевичтай нэгэдэжэ айл бүлэ болоһон намтартай. Самба Шагжеевичэй суг һуужа байһан нүхэрынь наһан болоо. Үлгыдөө байһан Сэрэн-Базар хүбүүтэеэ үнэшэржэ үлэһэн саг.

Самба Сосор хоёрой гэр бүлэ боложо Сэрэн-Базар хүбүүтэеэ, Сэбэг басагатаяа ажаһуужа байтарань, тэрэл муухай һүйд һүмэргөөнэйшни саг баһал энэ бүлые тойрожо гараагүйнь харамтай. Самба Шагжеевич ехэ лама санаартан хүн байһан юм. Самбые «японитой холбоотой тагнуулшан» гэжэ хардагдажа тушаагдаа. 1937 ондо Улаан-Үдэдэ буудажа алаһан юм. Һүүлдэнь нэрынь сагааруулагдаа. Эсэгынгээ тушаагдаха үеэр энэ бүлэдэ эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябаха хүбүүн түрэжэ, Фёдор нэрэ үгтэжэ, ахадүүнэртэнь ехэ баяр болоо.

Зоболонто энэ дэлхэй дээрэ хүнэй амиды ябаа сагта хэды уйдхар гашуудал ушарна гээшэб, тиигээшье һаань, тэрэ сагай хүн зонууд зоригоо мохонгүй ажабайдалай хүшэр дабаануудые эрэлхэ дабажал ябаһан байнад лэ даа.

Сосор Дашеевна Самбынгаа тушаагдаһанай һүүлдэ эрхээ хаһагдажа, хүдэлжэ байһан «Улаан Шарза» гэжэ нэрэтэй колхозһоонь гаргагдаа.

Ажалгүй үхибүүдээшье тэжээхэ аргагүй болоод байхадань, «Улаан Ахада» даргаар хүдэлжэ байһан Сыренов Даша Шоёнович зөөлгэжэ абаашажа, ажалтай болгожо, үхибүүдээ тэжээхэ аргатай болоо.

Сосор Дашеевна өөрынгөө гэр бүлэ соогоо гурбан басагадай эгээ ахань хадаа бүхы эрэшье хүнэй, эхэнэршье хүнэй ажал хуу хэжэ шадаха шадалтай, уужам дэлгэр сэдьхэлтэй ехэ бэрхэ ажалша эхэнэр байһан юм.

20-хи зуун жэлэй сэмүүн, мүлюун хаалта, хашалгын зоболониие бэе дээрээ үзэһэн, зобоһон хүнүүд. Иимэ зоболон ургажа ябаһан залуушуулнай бү үзэг лэ даа! Бурхатай, буянтай һайхан сэдьхэлтэй хүнүүд боложо үндыг лэ даа!

Сосор Дашеевна гурбан хүүгэдээ Сэбэгээ, Сэрэн-Базараа, Фёдороо хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргэжэ табяа. Олон аша зээнэрээ үргэлсэжэ яһала үхибүүдтээ туһатай ажаһуугаа.

Сэбэк Хамаевна хатуу сагые яһала үзэһэн хүн. Дайнай үедэ һургуулишье орхигдожо, эжыдээ туһалжа, һаалишанааршье, тугалшанааршье яһала колхозой ажал хэжэ ябаһан байха. 1957 онһоо Өөрлиг тосхон зөөжэ ерэжэ, худалдаа наймашанаар олон жэлдэ ажаллажа, ажалайнь дүнгүүдээр олон урмашалуулгын (грамотанууд) шагналнуудтай, мүншье олон ой баярай юбилейнэ медальнуудтай, ажалай ветеран.

Энэрхы сэдьхэлтэй, ажалша, оёдолдоо ехэ уран гартай, бэшэхэдээ һайхан почерктэй эжымнай, 80-н наһанайнгаа үндэр дабаанда гарабашье, хүл хүнгэн, ухаан һонор, үхибүүдтээ туһатай, аша зээнэрээ, гушанараа үргэлсэжэ һуугаал даа.

Бамбагаев Ринчин Дымбрылович, 1925 оной, Мүртэн угай.

Угань иигээд эхилдэг:

Хонгоодор — Ашхай-Поти — Мүртэн — Ухана — Пэлтир — Шасхана — Бамбага — Дабаасай — Дэмбэрэн — Ринчин.

Бамбагаевтанай уг гарбалынь Аха нютагайнгаа Сэнсэ голой Дархашуулһаа тараһан зон. «Край поднебесных долин» гэһэн ном сөө: «…Действительно, дар дархана — от неба передается он, согласно народной традиции по наследству.

В долине левого притока Оки, жил Дабаасай таабай — мастер по металлу. Замок, сработанный им, был так надежен, что редко кто другой мог его открыть. Выходили из его умелых рук янданы, ембэ, изготовлял конские подковы, ухват (хабшаг) и многое другое.

Дэмбэрэн, отец Ринчина Дымбрыловича, перенял от отца его искусство и славился как золотых и серебрянных дел мастер.

В тридцатые годы Дэмбэрэн Бамбагаев стал первым учителем труда в местной школе крестьянской молодёжи. При школьной мастерской, которая помещалась в небольшой 6-тистенной юрте, все оборудование составило один самодельный токарный станок по дереву с ножным приводом, несколько верстаков и столярные инструменты.

Школьники под руководством учителя труда сделали «самокатку» — самодельную машину с ножным управлением, т.е. трехколесный велосипед без применения заводских деталей, и на удивление жителям Орлика ребята разъезжали на ней по селу: ведь тогда в Оке машин никто не знал, не видел, а некоторые даже и не слышали о них» — гээд бэшээтэй юм.

Бамбагаев Дабаасайн үхибүүд гэхэдэ: Дэмшэ, Сыретор, Дамдин, Пагма, Дэмбэрэн. Дэмшэ Ахын пограничнигуудта газаршанаар ажалладаг байһан.

Сыретор Дабасаевич Совет засагай тогтожо байха үедэ, мүн хүгжэлтэдэ ехэ активист хүн байһан юм (гэлсэдэг). Буугай тобшодо дайруулжа наһан болоо гэлсэдэг. Хоёр басагатай: Должит Сыреновна Бакшаханова ба Дари Гундыновна.

Дамдин Дабасаевич Радна гэжэ хүбүүтэй. Эсэгэ хүбүүн хоёр дайнһаа бусажа ерээгүй.

Пагма Дабасаевнагай басаган Санжид Сэнсэ колхоздоо адуу мал дээрэ ажаллажа, колхозой хүгжэлтэдэ хубитаяа яһала оруулһан байха.

Бамбагаев Дэмбэрэн Дабасаевичай наһанайнь нүхэр Патархеева Хамажап Ендоновна болоно. Хамажабай эсэгэнь «Бильбаагайн Патрааха (бадарха) хүбүүн Ёндон болоно. Бильбаагайн Патрааха гэр бүлэ соогоо дүрбэн хүбүүтэй: Ёндон, Сэбэг, Сэрэн, Доржо (мангад).

Патраахын Ёндон – бэшэгтэй эмшэ гэлэн лама хүн байһан. Ёндоной үхибүүд: Чимит — Аюша — гэлэн лама, Агримба — гэлэн-лама, Лопсон-Сэрэн, басагадынь: Хамажаб, Дулма.

Дулма басаганиинь эртүүр залуугаар наһан болоо, хоёр үхибүүдые түрөө — Дари ба Иван. Дари басаган Патархеев Гүндэн нагасадаа үргэгдөө. Иван хүбүүн түрэһэн Лопсон-Сэрэн нагасадаа үргэгдөө.

«...Было время, когда в 1851-1922 годах Ока входила в Иркутскую губернию на правах Хошуна. Было создано в Оке Хошунное управление «Окинская Хошунная управа».

Глава этой управы избирался населением, в его аппарате был делопроизводителем (писарь). Управа находилась недалеко от села Саяны. В Окинском Хошунном управлении старостой работал Ёндон Патархеев в течении 13 лет. В то время ему дали имя вместо Ёндона — Евграф. Писарем его работал Александр Вержевский. Управа решала все вопросы, которые относились к Окинскому Хошуну. (Взято из книги Л.Ш. Гомбоевой «Становление и развитие образования в Окинском районе» и из архивных данных «История нашего района, происходивших в те времена в наших краях». Есть документы тех лет, например: рапорт священника Окинского миссионерского стана. Написан 25 апреля 1906 года и подписан священником И. Романовым: «Имею честь донести, что в Окинском родовом управлении староста Евграф (Ёндон) и писарь Александр Вержевский принимают деятельное участие в переходе крещённых бурят в ламство. По —видиму, понуждаемые инородцы съехались в Окинское родовое управление, где переводят из православия в ламство. По улусам ламаисты и даже крещённые буряты, преимущественно богачи, распространяли нелепые слухи вроде того, что в городе Иркутске строится дацан, и всем вышел приказ переходить в ламство и прочее, сбивая с истинного пути инородцев. В Окинском ведомстве строится разрешенная молитвенная юрта и дом для ламы, их строят богатые и инородцы Даши Базаров, Лопсон Дорохинов).

Дэмбэрэн Дабасаевичай ба наһанайнь нүхэр Хамажаб Ендоновнаагай гэр бүлэ дүрбэн үри хүгэдтэй: Татьяна (Бизья), Дулма, Дари, Ринчин.

Бамбагаев Ринчин Дымбрылович мүртэн угаа дамжуулха гэр бүлэ одхон ганса хүбүүн болоно.

17 наһатайдаа 1942 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, дайнда мордоһон намтартай. «Образование 7 классов, член ВЛКСМ. Служил в войсковой части 06040, прибыл в часть 20 сентября 1943-года. Имеет медаль «За победу над Японией» гэһэн мэдээсэл бии. Ринчин Дымбрылович Шэтын можодо сэрэгэй һуралсал гаража, зүүн зүгэй фронтодо эльгээгдээ. Хархис японцуудтай дайлалдажа яһала дайнай хатуу шэрүүе үзэһэн хүн. Сэрэгэй албанһаа 1948 ондо табигдажа, нютагтаа бусажа ерэһэн намтартай.

Ринчин Дымбрылович сэрэгэй албанһаа 1948 ондо табигдажа ерээд, гэр бүлэтэй боложо, ажалайнь намтар паспортна столдо хүдэлжэ эхилһэн юм. Энэ ажалдаа хүдэлжэ байхадаа үхибүүдэйнгээ түрэһэн гэршэлгынь үнэмшэлгэ дээрэ Бамбагаев обогоо һэлгэжэ, өөрынгөө нэрээр обог хэжэ, Ринчиновууд болгоһон байдаг.

Саашадаа бүхы ажалайнь намтар заготконтооротой холботой. Малай арһа, шүрмэһэ, хониной нооһон болон үнтэй сэнтэй ангай арһад (хэрмэ, булган гэхэ мэтэ булта заготконтоородо тушаагдажа, саашадаа гүрэндэ тушаагдажа Ахынгаа аймагта доход боложо ошодог һэн.

Гэр бүлэдөө табан хүүгэдтэй боложо (Илья, Маргарита, Леонид, Женя, Цыретор), хүүгэдээ яһала үргэлсэһэн, бэшэг һургуулида һургалсаһан байна.

Маргарита 49-н наһандаа үбшэндэ дайрагдажа, эртүүр наһан болоо.

Эжы аба хоёрнай энхэрэн табан хүүгэдээ үргэжэ, дэлхэйн эгээл һайн һайханиие хүсэжэ, эрдэм бэшэгтэй болгожо табяа.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.