Аба эжын буянгаар

Минии аба Машаев Ламажаб Шарлаевич 1915 ондо Сорогой Шабар Тала гэжэ һууринда һоёд угтай хаас яһатанай ангууша Машайн Шарлайн (1879 оной) бүлэдэ түрэһэн юм. Эжынь Хүүргэ һууринай суута Аюшеев Убашын дүү басаган (1881 оной) Сэсэг болоно.

Минии Шарлай таабаймни баабай, намдаа (прадед) болоно. Маша нэрэтэй хүн байһан юм. Маша таабайн байра һууринь Ринчин Һүмбэ хайрханай хормойдо оршодог Хараһан Тала гэжэ дайда болоно. «Уйгар хэлэтэй, урса гэртэй, үйһэн забитай, сагаан унаатай һоёд угсаатан эртэ урда сагһаа ой тайга, хада хабсагай дабажа агнуури хэдэг заншалтай байһан. Ангай мяхан, арһа шүрбэһэн тэдэнэй гол түлэб эдеэ хоолынь, эдынь болодог һэн.

Эдэнэй уг гарбал иигээд эхилдэг. Даргадаг — Бойног — Бойтог — Буранхы — Намсарай — Жартагар — Маша — Ламажаб.

Бойногһоо һалаһан һалаань иимэ: Даргадаг — Бойног — Бухуур — Буханаг — Тапхар — Соноб — Пюла — Жамба — Сэндэ — Фёдор, Володя, Марина Соноповтон болоно.

Маша таабай айхабтар мэргэн, бэеэр мандагар томо үндэр хүн байһан.

Жартагар хоёр хүбүүтэй — Маша Жаб хоёр болоно.

Жартагарай Жабайхи хоёр хүбүүтэй, дүрбэн басагатай байһан. Долгор басаганайнь үхибүүд: Володя, Тамара Шагжеевна Пронтеевтэн болоно.

Жартагарай Маша гурбан хүбүүтэй болоһон. Дэмбэрэн, Шарлай, Лопсон — эртүүр наһан болоо. Дэмбэрэн хүбүүн гэр бүлөөрөө Монгол нүүжэ ошоһон. Мүнөө сагта үри хүүгэдынь Монгол ороноороо дүүрэн тараһан.

Машын Шарлайн үхибүүд: Сэбэг, Бата, (Нёдбод, Буда — эртүүр наһан болоо), Ламажаб Машаевтан болоно.

Бага наһандань гэртэхюулынь Жэлгэнэй дасанда хубараг болгожо үгэһэн юм. Тэндэ һуража байхадань үндэр түрэлтэ Агваан Доржиев Аха нютагтамнай морилһон байна. Агваан Доржиев «гашай» табижа, «саг ондоо болохонь, гүрэн түрэдэ хубилалта болохонь» — гэжэ хүн зондо ойлгуулжа хэлэһэн байна.

Шэрээтэ Даша габжа ламбагай энэнһээ удаалжа, абыемнай гэртэнь эльгээһэн, Тиисын голой аман хүргөөд, Аха голоо үгсөөд ябабал гэрээ олохош, гэртээ хариш даа гэһэн байха. Эжы абань энэ үедэ Хүүргын Yндэр гүбөө дээрэ һуудаг байгаа.

Эжынь залууханаар аюулда орожо наһан болоо. Саашадаа баабаймнай сахюур буу үргэлжэ, абаяа дахажа агналга хэһээр, хүнэй хэмдэ хүрэжэ, ангуушанай дүршэлтэй болоо.

Залуу эдир наһандаа эндэ тэндэ байгуулагдаһан коммунада ажал хэжэ ябаа. Агналгын «Ногоон Уула» гэһэн үйлэдбэри бии боложо, агналгын даабаряар Элшэрэй Түнхэ-Нуур гэһэн газарта хаялга хэжэ, нэгэ сезон соо 30-аад тонно загаһа дабһалжа, мориндо ашажа, Сорог тосхоной «Интеграл Союзда» тушаалсажа ябаа.

1939 онһоо абамнай үндэр һайхан хада уулануудтай, ой тайгаар, янза бүриин ашагта малтамалаар баян Аха нютагыемнай шэнжэлжэ, жэлэй туршада бэдэрэлгын асари ехэ хүдэлмэри хэжэ байһан — разведочнэ партинуудтай холбоотой юм.

1940-өөд онуудаар академик С.В. Обручев Аха нютагтамнай ерэжэ, хада уулаар ябажа шэнжэлгэ хээ. Абамнай тэрэ суута эрдэмтэн Обручевтой сугтаа ябалсажа, газаршан боложо нэгэ тогоон соо шанаһан сайһаа хүртэлсэжэ ябаһан байха. Тэрэ хүн абари зангаар һайн, һаглагар ехэ һахалтай, хүдэлхэдэнь тэрэнь һаглагалзажа байха гэжэ абамнай хөөрэгшэ һэн.

Элшэрэй «Сибгеопартида» ажаллажа байхадаа, сэрэгэй албанда татагдаһан юм. Элшэрһээ 70-аад эрэшүүл сэрэгэй албанда татагдажа, ябагаар бултадаа дабаагаар сэхэ ябажа, Мон тосхоной жалгаар буужа Мон хүрэһэн. Саашадаа зарим харгыгаа ябагааршье, мүншье түлеэгээр түлигдэжэ ябадаг (газагенераторна) машинада һуужа, Култук хүрөө.

Шэтын можодо дайнда ошохо сэрэгшэдые суглуулһан газарта хүрэжэ, тэндээ албанай һургаал гаража эхилээ. Морин сэрэгшэдэй һургаалда, һэлмээр сабшаха дүршэлнүүдтэ һургаа. «Һэлмэеэ элһээр шударжа гоё ялагар болгодог һэмди» — гэжэ абамнай хөөорэгшэ һэн. Мүншье бүлэг сэрэгшэдээр самолёодһоо парашюдаар һүрэхэ һургаал гараһан байна.

Эдеэ хоол хомор, нюудагаар тарбагана алажа, мяхыень халуун үнэһэн соо булажа болгоод эдидэг бэлэйбди. Баригдабал расстрелдэ гарахаш (чума үбшэнһөө һэргэлдэг байгаа хаш даа).

Сэрэгэй муу байдалһаа гү, сагай уларилһаа гү, эдеэ хоолой хоморһоо юм гү — хоолойнь булшархай үбдэжэ госпитальдашье эмнүүлхэдэнь һайн болоогүй, тиигээд сагаан билет үгэжэ, гэртэнь табиһан намтартай.

Нютагтаа бусажа, харин һайн хүн һанаагаар гэжэ, аза талаан боложо, Мунконова Сэпил Дабасаевна (Буурал теэбэй) «Ши Сэнсын Хойто-Голой аршаанда ошобол, үбшэнһөөнь һалахаш», — гэжэ дурадхаа. Хойто-Голой аршаанда хүрэжэ, хүсэтэй аршаан булагһаа хүртэжэ, үбшэниинь бараг боложо ерэһэн юм.

Дайнай үеэр хаа яагүй Эхэ орондомнай тэсэшэгүй хүндэ байдал болоод байһаниинь мэдээжэ. Ахын аймагта гүрэнэй оборонын комитедһээ ангай мяха, үнэтэй арһа тушааха гэжэ ехэ даабари үгтөөтэй һэн. Ангай арһад алтанһаа үлүүгээр сэгнэдэдэг байһан. Тэдэнээ хариин гүрэнтэй андалдажа, буу сэбсэг болгодог байһыень мэдэнэбди. Ангай мяхан ажалша малшадта, һургуулиин үхибүүдтэ хубаагдажа, үлэн хооһон зондо яһала туһа болодог һэн.

Ахада үлэһэн тоотой ангуушадые суглуулжа агнаха даабари үгтэһэн байна. Дүршэлтэй ангуушадай нэгэн болохо манай аба тэдэнэй тоодо орожо, энэ хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлһэн байха.

Агууехэ дайнай үедэ манай абые Аймгүйсэдкомой даабаряар газаршан болгожо Тувын хилэ сахиха ажалда эльгээгээ.

Тэрэ үедэ Тува — СССР гүрэнтэй ниилээгүй, аминдаа бэеэ даанги гүрэн байһан (Народная Республика Тыва). СССР гүрэндэ 1944 ондо ороhон байна. Энээн тухай Д.Б. Шарастепанов «Слово о замечательном человеке» гэһэн статья соогоо тодорхойгоор бэшэһэн байна. «Далее пишет, что в архивных документах района часто встречал фамилию Машаева Лама-Жаб Шарлаевича и фамилию заместителя начальника Окинской заставы Алексея Петровича Целовальникова. В этих документах говорилось, что тов. Машаев Л-Ж.Ш. бескорыстно помогает в охране государственной границы, является бессменным проводником пограничников в их обходе советско-тувинской границы, обеспечивает пограничников мясом диких животных. Таким образом, в трудные военные годы пограничная застава постоянно получает огромную помощь со стороны Л.Ш. Машаева и представляет его к награждению Почетными грамотами района и республики, наградами командования пограничного отряда. Командование Кяхтинского пограничного отряда высоко оценило его заслуги, и его фамилия занесена в Книгу Почёта отряда, наградило его многими наградами».

Мүншье абымнай намтарайнь хуудаһан Сэнсэ нютагтай холбоотой юм. Сэнсэ голой ой тайгань ан гүрөөһөөр, хэрмэ булгаар баян, хааян хааян урдадаг гол горхонуудтай, суута сэнтэй аршаан булагаар баян, хүсэтэй хада хайрхануудһаа үршөөлтэй Сэнсэ дайда мүн. Энэ голой Молотовой нэрэмжэтэ колхоз (түбэнь Шаснур) Агууехэ дайнай үеэр, мүн дайнайшье һүүлээр олзо багатай гээгдэнги ажахы байгаа. Yнэтэй сэнтэй ангай арһа, мяха гүрэндэ тушаахада, колхоз олзотой байха гэжэ тэрэ сагта колхозой даргаар хүдэлжэ байһан Шарлай Убашеевич Аюшеев агналгада дүршэлтэй ангууша зээ хүбүүн Лама-Жабаа агналга хэхыень дурадхаа.

Түрүүшээр Сэнсэ голой зон Ламажаб Шарлаевичые «хушын шара һоёд» гэжэ газаашалдаг байгаа. Энэ хүндэ хүшэр дайнайшье дүүрэһэнэй удаадахи жэлнүүдтэ нютагайнгаа зониие үлэн хооһонһоо аршалан, агналгынгаа олзые хүршэ айлнуудтаа хубаалдажа, бэлдэһэн түлеэ залһаяа суг түлижэ хамһалсадаг байһан. Тиин Сэнсын зон баяр баясхалан хүргэн, тэдэнэй дунда хүндэтэй хүнүүдэй нэгэн болоһон.

1945 онһоо эхилжэ, 24-25 жэл соо Ахынгаа модон һалбариин лесхоздо ажаллаһан юм. Шэнэһэн модоной үрһэ (семена), эм домдо орохо алирһанай намаа, мүншье бусадшье эмтэй домтой ногоо суглуулжа даабарияа дүүргэхэ. Бидэнэр, үхибүүдынь, модоной сонсогой суглуулхада хамһалсагша бэлэйбди. Һайн ажаллаһанай үрэ дүнгүүдээр урмашуулгын грамота райкомһоо, мүн РСФСР-эй ой модоной министерствэhээ үгтэһэн байха.

Хадын эзэдтэй зугаалха шадалтай,

Холые харан хэлэхэ аргатай,

Халуун хүйтэниие үзэһэн намтартай

Хадаша таабамнай Ахадаа суутай.

Баяр Балданов

Энээн тушаа нэгэ хэды үгөөр дурдаха дурамни хүрэнэ. Лама-Жаб Шарлаевич элинсэг хулинсагуудайнгаа заншал һайн мэдэхэ хадаа, тэрэнээ арюун сэбэрээр абажа ябаһан. Хада уулынгаа мүргэлнүүдые һайн мэдэдэг ба мүргэхэ ёһололыень абажа үлэһэн һоёд угсаатанай хаас омогой хүн (Баяр ламбагай)

Хорюултай сагта абамнай хүн зоной хэрэгые бүтээхэдээ, ехэ нюусаар хэдэг бэлэй.

1990-ээд онуудта гүрэн түрэдэ хубилалта боложо, шажан мүргэлэй ажал зүбшөөгдэһэн байна. Тэрэ гэһээр зон нюултагүй таабайда ошожо хэрэгээ бүтээлгэдэг болоо.

Олон зоной зугаагаар дуулахада таабайда ошожо хада хангайдаа үргүүлхэдэ, саашадааа ажалнай гү, али һанаһан хэрэгнай тон урагшатай байгша һэн…

Тиигэжэ нютагайнгаа, арад зонойнгоо һайхан сэдьхэлдэ Хадаша таабайнь мүнхэ боложо үлөө.

Огторгой Тулаһан орьёл үндэртэй

Одо мүшэтэ Хаан-Ууламнай,

Сэнсын талада шэмэг боложо

Сээжын баярай зугаа үршөөгөө.

(Хаан-Уулын магтаал гэжэ дуунhаа)

Хаан-Уула хайрхан Аха баян хонгор дайдынгаа алтан голыень бариһан 99 аршаантай Сэнсэ голоо урдаа барин, арад зоноо аршалан арюудхан, амаршалан, Аюша хадагаараа угтан байдаг Хаан-Уула хайрхан 13 хада бурхадай ахалагша захалагшань мүн.

Баабаймнай урданайнгаа элинсэг хулинсагуудайнгаа һайхан заншал һэргээжэ, Аха нютагтаа Хаан-Уула хайрхан дээрэ дуган, субарга бүтээбэл ехэл һайн байгаа гэжэ һанажа ябаһан һаналаа хэлэдэг һэн.

Yбгэн болоһон абамнай дуган бодхоолгын ажал шамдуулжа, ехэ урагшатайгаар олон зоной туһаламжаар 2003 оной июнь һарын 9-дэ, 6 сагаан мэнгэтэй Хонин зөөлэн жэлдэ дуганай нээлгэндэ арад зон олоор суглараа.

Пандида Хамба лама Дамба Аюшеев Хаан-Уулын дуганиие сангхын мэдэлдэ оруулжа, «Ламажабдолинг» гэжэ нэрлэхэ зүбшөөл үгөө.

«Дуган бүтээ, һанаан дүүрээ», —гэжэ абамнай баяр баясхалантай ябагша бэлэй.

Хаан-Уула хайрхамнай ехэшье удхатай байһаниинь эли болоно, юундэб гэхэдэ 2016 онһоо жэл бүхэндэ сагаан һарын сагаалганай 2-хи үдэр Бүхы Буряадуудай «Хии Морин» Ивалгын сангхын даабаряар тэндэһээ ламанар ерэжэ, ном уншалган боложо хиидүүлдэг болонхой.

Хэр угһаа тахигдажа ябаһан Хии Морин хүн бүхэндэ хүсэ асардаг, этигэл найдал түхөөдэг һүлдэ тэмдэгнай ха юм.

Хии Моримнай хэтын хэтэдэ мандажа, хододоо дүрбэн хүл дээрээ дүлэн шэнги хиидэжэ байхань болтогой!

Абамнай дээрэһээ үгтэһэн табилангайнгаа ёһөөр хада бурхадтаа зальбаржа, ябаһан газартаа ямбатай, гараһан газарһаань ганзагатай, ошоһон тээшээ олзотой, нютагайнгаа зондо хүндэтэй ябаа.

Абамнай Аха нютагтаа ехэ хүндэтэй «Ахын суута хадаша таабай» гэжэ нэрэтэй алдаршаһан юм.

Нютагай зоной дамжуулгаар Өөрлиг тосхон соо үйлсэдэ «Машаев» гэһэн нэрэнь мүнхэлэгдэжэ үлэнхэй.

Яаралтай ябадаг эжыгээ

Яашье мартахагүйбди,

Ямбалжа үргэһэн буянгыень

Яһандааа шэнгээхэ ёһотойбди.

Зөөлэн сэдьхэлтэй эжыгээ

Зүүдэндээ ходо хаража,

Зүбөөр һургаһан буянгыень

Зүрхэндөө шэнгээн ябахабди.

Ц. Найданов

Манай эжы Ендонова Должит Сыреновна 1917 ондо Монгол ороной Хүбсэгэл аймагай баруун захаар ажаһуудаг сагаан хуулар дархад яһатанай хун шубуун омогой бүлэдэ түрэһэн.

Багахан басагые Сэнсэ нютагай өөһэдөө үри хүүгэдгүй Арабжайн Данхайнти гэжэ айл асарһан юм.

Һүйд һамаргаанай үедэ Данхай Монгол руу тэрьелжэ ошоо. Данхайн һамган Сэнсэ голоо ашаатай морёор гаталжа ябатараа, мориниинь бүдэржэ, уһанда орожо наһан болоо.

Ямаршье ажал хэжэ шадаха, түргэн шуумар, зүрхэтэй үншэн үлэһэн Должит басагые Шараабхын Сэрэнэй эхэ Дарһааси гэжэ нэрэтэй теэбэй гэртээ байлгаа. Сэрэнэй эсэгэ Ендон гэжэ нэрэтэй, «Шараабха» гэжэ Ендоной ара нэрэнь гээшэ. Должит эрхэтэн болоходоо, Ендонова Должит Сыреновна гэжэ нэрэ, обог фамилитай болоһон юм.

Тэрэ хубилгаата сагта шадалтайшаг айлнуудые «ангиин дайсад» (кулагууд), нюдарган баян гэгдээд түрмэлхэ, сүлэхэ, буудуулха гэһэн нүгэлтэ шэрүүн үгэнүүд үргэнөөр хэрэглэгдэжэ, үдэр бүри дурдагдажа, ажабайдалда хатуу шэрүүн саг ерэжэ, тэдэнэй ахадүүнэр, үри хүүгэд үнэ сэнгүй хүнүүд боложо, ажалдашье ябаха эрхэгүй хүнүүд болобо.

Манай эжы хэрбээ үргэhэн эсэгынгээ нэрэ обог абаа һаа, өөрөө эрхэеэ хаһагдаха байгаа бшуу.

Шараабхын Сэрэн Совет засагай түлөө тэмсэжэ ябаһан революционер шэнэ засагта дурагүйшүүлэй буугай тобшодо нэрбэгдэжэ наһа бараа.

Шараабхын Сэрэндэ зорюулагдажа табигдаһан хүшөө Өөрлиг тосхондо клубай зүүн тээ байдаг.

Эжымнай маанадтаа бага балшар наһан, мүншье хараhан үзэһэнөө, мунтижа ябаһан ажабайдалаа нэгэшье хэлэдэггүй, хөөрэхэ дурагүй бэлэй.

Хатуу хорюултай сагта хүн боложо ябаһан хадаа ухаан бодолдонь хатуу сагайнь сууряан хадуугдаад, хүшэгдөөд үлөө юм гү даа гэжэ һанадагби.

Эжымнай хүүгэдээ хүн болгохын, тула үдэрые үдэр, һүниие һүни гэнгүй, хүйтэ нойтондо һаатангүй хүдэлдэг байгаал даа. Үдэрэйнгөө ажал эсэтэрээ хээд, һүниндөө арһа шүрбэһэеэ элдэхэ, маанадтаа хүдэһэн бээлэй, гутал хубсаһыемнай оёхо. Теэд «эсээб, амархамни» гэжэ хэлэһыень нэгэшье дуулаагүйбди даа.

Эжымнай үхибүүн ябахаһаань хүнэй мэдэл доро айлай гэртэхи газаахииень хэжэ, үүр суурээр бодожо, үхэрэй дулаахан шабааһан дээрэ нюсэгэн хүлөө дулаасуулжа ябаад, улаан нара угтажа ябаһан сагынь үнгэрөө.

Сэнсэ нютагтань хамтын ажахынууд бии боложо, эжымнай одоошье онсо өөрын даамта ажалтай боложо, хүл дээрээ бодоо. 40-өөд жэл һаалишанаар ажаллаа. Эжымнай һааһан һүн «Гүн Ехэ Далайтай» жэшэхээр болоол даа. Социалис мурысөөнүүдтэ оло дахин илажа, аймагай болон Буряад Республика соогоо габьяата нэрэ зэргэдэ хүртөө.

Олон урмашуулгын Хүндэлэлэй грамотанууд, дипломууд, мүн Бүхэсоюзна хүдөө ажахын выставкэдэ Москва хото ошоhон байха. Ажалай ветеран. Наһанайнгаа амаралтада гараашье һаа, үндэр наһатай болотороо колхоздоо һаалишанаар, үүлтэрэй хуса, бухануудые харууһалжа ябаа.

Эжы аба хоёрнай ушаржа айл бүлэ болоо. Абымнай түшэг тулгууринь боложо, ээмыень нэнгэжэ, гарһаань дүнгэжэ ябаһан эльгэ нимгэтэй, дэлгэр һайхан сэдьхэлтэй, зохид зантай, хүндэмүүшэ, ажалша эжымнайл даа.

Хүндэтэ манай эжы аба хоёрнай балшар бага наһандаа эрхэлхэ наадахые үзөөгүй, эдир залуу ябахадаа хүхихэ зугаалха сүлөөгүй адуу малаа дахажа, хара ажалаа хэжэ, амаралташье үзөөгүйлтэ. Түрэһэн долоон үхибүүдээ үргэжэ, хүнэй хэмдэ хүргэжэ, эрдэм бэшэгтэй болгожо табяа бэлэйт.

Үндэр, хүгшэрһэн наһатайдаа үхибүүдэйнгээ дунда, аша зээнэрээ үргэлсэжэ, зутараан сайгаа һорожо, ороһон зониие угтажа, гараһан зониие үдэшэжэ, айл аймагтаа хүндэтэй ябаат.

Эбтэй эетэй ажаһуужа, бурхантай буянтай, сэхэ сэбэр сэдьхэлтэй арюун һайхан шарайтай Аба, Эжы хоёрнайл!

Хүндэтэ манай ажалай ба дайнай ветеранууд, ажабайдалай олон табан жолоое барилсаһан, тэдэнэй хүнгэншье, хүндэшье байдалтай ушарһан, дабажа гараһан, мүнөөдэрэй баян дэлгэр байдалые өөрынгөө хүлһэтэ ажаллаар тогтоолсоһон зонууд. Түрүүшын коммуна, колхозууд, түрүүшын табан жэлнүүд — эдэ булта тэдэнэй гараһан шалгалтанууд. Ёһотой манай ороной түүхын хуудаһанда алтаар һиилээтэй мүр сараа, нэрэ солоо үлөөн, мүнөө үеын залуушуулай харгы замые наранай элшэдэл гэрэлтүүлэн, ерэдүйн һайн һайхан ажалай, жаргалай харгы руу хүтэлнэл!