«АХЫН УЙГАР ОМОГТОЙШУУЛ»

Анхан сагhаа абаад үзэсхэлэн hайхан байгаалитай Аха нютагай хүн зоной ажабайдал эрдэмтэ шэнжэлэгшэдэй анхарал татадаг байhаниие түүхын хуудаhанууд гэршэлдэг. Харин мүнөөнэйшье шэнэ байдалда хари гүрэнүүдhээ хэдэн дахин залуу эрдэмтэд ерэжэ, hоёд угсаатанай түүхэ домогоор hонирходог, шэнжэлэлгэнь үргэлжэлhөөр.

Гэхэтэй хамта, бидэшье нэгэ хэды болоод лэ нютагайнгаа түүхэ мэдэхэ hанаатай, түүхын хүүдаhануудта ханданабди. Нэгэ мэдээгээр, мянгаад жэлэй урда тээ hоёд угайхид Түүрэг гүрэн түрэдэ хабаатай мэдэлдэ байhан гэхэ. Тэрэ сагта «Агууехэ» Хара-Хото гэжэ хото бодхоогдоhон байhан, теэд киргиз яhатан дайлан орожо hандаргаажа, эбдэжэ хаяад эзэлэн байрлажа эхилээ. hоёдуудшье тэдэнэй засагай мэдэлдэ орогдоо. Уданшьегүй, 1189 ондо монгол туургата зонhоо гараhан Чингис-Хаан киргизуудые дайлан орожо намнажа, Агууехэ Монгол гүрэн түрэ Ехэ-Хүрээн хототой бодхооhон түүхэтэй. Тиигээд hоёдууд баhал монголшуудай мэдэлдэ ороо.

Нүгөө мэдээгээр, 1676 оноор Ахын хизаар орон руу түүрэг хэлэтэн — хаасууд, эрхэд, югдэнүүд (зүгдэнүүд), hоёдууд гээд ябажа эхилhэн байна. Харин онходууд анхандаа Байгал шадархи байратай буряад омогой булагадууд байhан. Ахын hоёдуудай дунда ябаhан булагадай онходууд өөhэдынгөө мүрөөр үндэhэн мэдэрэлээ орхёод, hоёд угсаатанай бүридэлдэ хубилан орожо адли болоhон түүхэтэй юм гээд хэлэгдэнэ.

1680-аад оноор Галдан-Бошигто-Баатар мүндэлжэ монгол-түүрэг аймагуудые суглуулжа, Ехэ-Хүрээндэ дайгаар орожо, ехэ хатуу тэмсэлдээн болоhон гэхэ. Азиин отогойхидой мэдэлдэ хараа үзэгдөөгүй ехэ дайн байлдаан боложо, ехэшье шуhан адхарhан, аймшагтай тэмсээн үзэгдөө. Тэрэ үеэр олон отог аймагууд зугадажа, хайша хайшаа зүглэн арилhан гэхэ. Тэдэнэй тоодо урайнхай отогойхидой hоёд угайхид тэрьелээ. Анхан Сэлэнгын голдо тогтоhон байна. Тиигэhээр ан гүрөөhэ мүрлэн дахан ябажа, Аха голой хүнды руу шэглэн орожо, малшад байhанаа, дайн дажарай hамаргаанда ангуушад боложо, түбхинэжэ эхилhэн гээд түүхэдэ бэшэгдэнэ.

Агналгын хэрэг эршэлгэ, сагаа үсхэбэрилгэ ба загаhа барилга hоёд угайхидай гол заншалта ажамидаралай ябадал 1829 он болотор үргэлжэлhэн гэхэ. Тиигэhээр ан гүрөөhэдэй, шубуу шонхорой үсөөржэ эхилхэдэ мал барижа, адуулжа эрхилhэншье ба хэдэн арбаад жэлэй хугасаа соо буряад зоноор эбтэй эетэй золголдожо байhаар, хамтаржа эхилhэн. Монгол-буряадууд нүүдэл зоной отогойхид байхадаа анханhаань абаад ажалша малша зон байhан гээд мэдэнэбди. Хадын газарта ажамидардаг хадаа hарлаг, монгол, хайнаг малнуудые баридаг байhан. Энэ отогойхидой хани барисаан hоёд угсаатанда ехэ нүлөө үзүүлжэ эхилhэн байна. Хажуугаарнь, hоёд буряад-монгол угайхид холилдожо, өөhэд хоорондоо гэр бүлэ болоходоо мал адуугаа абаад ерэдэг байhан дээрэhээ баhал мал адуулжа эхилhэн гэхэ. Тиигэжэ зуугаад жэлэй хугасаа соо ээм түшэн хүршэ hууhанhаа боложо буряадуудай ёhо заншал, аман хэлэ хэрэглэжэ эхилхэдээ, өөhэдынгөө уйгар хэлэ, заншалта байдалаа орхижо эхилhэн гээд түүхын хуудаhан гэршэлдэг. («Кочевники голубых гор», Л.Павлинская, 2002. СП)

Урдандаа «Уйгар хэлэтэй, үйhэн гэртэй, сагаа унаатай зон» — гээд hоёд зониие онсо тэмдэглэдэг байгаа. Тиигэбэшье, Ахын hоёд буряад зон нэгэ үндэhэтэй (субэтнос) болоhон хадаа хоридохи зуун жэлэй 1953 он болотор сагаа унаагаа алдангүй агнууридаа хэрэглэдэг байhаниие мэдэнэбди. Тэрэ сагта айл бүхэн 5-6 сагаа баридаг байгаа гээд наhатайшуул хөөрэдэг. Хэрбэеэ гүрэн түрын засаг баряашад сагаануудые бултыень хюдаагүй hаань, мүнөөшье болотор бариха hэн болохо гэжэ бодохош. Теэд нэгэ үе болоhон хойно сагаагаа тэхэрюулжэ адуулжа эхилбэшье, Ахын зон сагаа унаагаа алдаhан дээрэhээ энэ заншалынь мартагдаhан гэхээр.

Аха нютагтамнай hоёдууд гурбан ондоо омогтой боложо хубаардаг гэдэг. Хаас омогто — Соноповтон, Ошоровтон, Шорноевтон, Доржиевтон, Машаевтан. Онход — Дондоковтон, Монголовтон; Эрхэд — Путункеевтэн. Харин «Соён» угсаатанhаа Дамбаевтан тараhан гэдэг. Замбаловтанай элинсэг хулинсагуудынь Хойто Алтайhаа тараhан Тагна-Түбэhөө хоёр аха дүү хоёр ерэhэн гээд гэршэлдэг. Жэшээлбэл, хоридохи зуун жэлэй далаад оноор Замбаловтанда ураг болодог хоёр наhатай эхэнэрнүүд Тагна-Түбиhөө ба Ахаhаа Замбаловтанай үри hадаhад Жойгоной аршаан дээрэ жэл бүри золголдожо байhан юм. Тэдэ Тагна-Түбидэ амяаран нэгэ аймагта ганса hоёд угсаатан ажаhуудагбди гэжэ хэлээ гэхэ. Тэндэхи hоёдуудые түүхэ соо «Хааз» гэдэг байна. Тэрэнь ородоор «Журавлиные люди» — гээд оршуулагдана. Бэшэ hоёд угсаатан — Самсоновтон, Пастыковтан, Хаптагаевтан (Сорогой), Майоровтон, Бадмаевтан (Бүгсөөнэй), Гармаевтан (Бүгсөөнэй), Намсараевтан, Тапхаровтан ямар омогто ородогыень мэдэгдэнэгүй гэхэ байнаб.

Эдэ бүгэдэ уйгар омогтойшуул нэгэ нэрээр «hоёд угсаатан» гээд нэрлэгдэдэг болонхойнууд. («Ахын түүхэ», А.Дыржинов, 1993)

Аха hайхан нютагнай үндэр хада уулатай, уула бүхэниинь «эзэдтэй» гэхэтэй хамта, хоридохи зуун жэлдэ ехэ шадалтай хара, сагаан бөөнэр олон байhан. Хэд бэ гэхэдэ:

— Сама бөө (1858-1913), моотонго угай, Сэнсэ тоонтотой;

— Намсараев Жалсан (1865-1924), hоёд угай, Сорог тоонтотой;

— Табитуев Лопсон (1869-1951), махараг угай, Балагта тоонтотой;

— Путункын Чимит-Цырен (1870-1931), hоёд угай, Сорог тоонтотой;

— Самайн Жамбал (1875-1935), моо- тонго угай, Хүүргэ (Сорог) тоонтотой;

— Добшонов таабай (1880-1951), махараг угай, Хужар (Улаан-Аха) тоонтотой;

— Башлиев бөө (1881-1938), уляаба угай, Баян-Гол (Улаан-Аха) тоонтотой;

— Хандаков Жамса (1900-1961), моо- тонго угай, Сэнсэ тоонтотой;

— Дондокова Долгор теэбэй (1901-1980), дархад угай, тоонтонь Монгол орон, Сэнсэ;

— Дондоков Цырен (1902-1964), hоёд угай, Сорог тоонтотой;

— Дамбаев Жигжит (1883-1965), hоёд угай, Хоншон тоонтотой;

—Убушеев Михаил Лопсонович (1937-2003), шонорог угай, Балагта тоонтотой (Жахна);

— Галсанов Юрий Субанович (1957-2021), шонорог угай, Орлиг тоонтотой;

— Дамбаев Дондок Доржиевич (1963-2019), hоёд угай, Орлиг тоонтотой.

Тиихэдэ нютагаймнай эгээ нангин шүтөөнэй газарнуудай ба уулануудай нэрэнүүдые нэрлэбэл, иимэ байна:

— Алтан Мундарга, Алтан ноён, Гурбан Хайша, Бүгсөөн, Дэнжэгүүр Хайрхан, Жаргаланта, Жэлгэни обоо, Ноён Уула, Нүхэн Дабаан, Орохо Боом, Ринчин Хаан, Ринчин hүмбэ, Сайлаги гурбан сагаан Хайрхан, Сэнсээн Гүбөө, Тайлгата, Тамгата, Тураг Шулуун, Тэмээлиг хада, Улаан хирпиисэ уула, Улаан Шулуун Хайрхан, Үндэр Бүрэн Хайрхан, Хаан уула, Нарhан обоо. («Великие бурятские шаманы двадцатого столетия» брошюра).

Эндэ нэрлэгдэhэн газар ба уулануудта урдандаа хадаша ба бөөнэр ошожо мүргэл хэдэг байhан байна. Мүнөөнэй үедэ үшөөшье олон газар уулануудые нэрлэдэг дурдалгатай болонхой гэдэг.

Нютаг бүхэн өөhэдын шадалтай ехэ бөөнэртэй байhан ха юм даа. Тиихэдэ Аха нютагаймнай уг бүхэн ехэнхидээ дархан угhаа тараhан гээд хэлэгдэдэг гэжэ мэдэнэбди.

Дархан ехэ бөөнэрэй нэгэн Дамбаев Жигжит Намагсанович тухай наhанайнь намтар бэшэхэ хүсэлэнтэйб. Жигжит Намагсанович 1883 ондо Хоншон hууринда түрэhэн намтартай. Урдандаа hоёдууд урса гэр соо ажаhуудаг байhан. Сагаагаа үсхэбэрилээд ба хэдэн hараар ой тайга руу агнажа ябаха зантай байгаа. Һоёд айлайда түрэhэн хадаа балшар наhанhаань абаад агнажа, дархалжа hураhан ааб даа.

Юрэдөө уг изагуур соонь тон олон яhа баряашад, эмшэ бөөнэр ба түмэршэ дархаша зон байhан байна. Дархан угhаа тараhан Жигжит Намагсанович өөрөөн ехэ шадалтай эмшэ бөө болоhон гэхэ. Хада бурхадтаа зальбарха, хүн зон ерэжэ үргэл мүргэл хүүлэдэг байгаа. Хажуугаарнь уран дархаша: мориндо хэрэглэдэг хэрэгсэлнүүдые, гоёлтонуудые ба гэр байрада хэрэглэдэг түмэр зүйлнүүдые дархалха. Долгор гэжэ наhанайнгаа нүхэртэй Шой-Жап Доржо хоёр хүбүүтэй болоhон. Һоёд хүн хадаа хада уулаар ябажа агнажа, гэртэхинээ тэжээхэ ба арhа шүрбэhөө тушаажа мүнгэн болгохо, али үгы hаа талха таряагаар андалдаха аргатай байгаа. Харин нүхэрынь ехэ залуугаар, үхибүүдэйнгээ зааханууд байхада наhа бараhан. Ганса эрэ хүн хоёр заахан хүбүүдээрээ үлөөд, яhала зобоhон гэхэ. Хайшан гэжэ үргэхэб гээд, hанаанда абтаад ябаха. Агнахаа ошоходоо амяарынь орхёод ябахагүй ха юм даа. Тиимэhээ хоёрдохиёо гэрлээд, Сурма басагатай болоhон юм. Харин тэрэ hамганиинь Жигжит нүхэрэйнгээ агналгада ошоходонь хоёр хүбүүдтэнь анхаралаа табингүй хооhоор, хүйтэ нойтоор хаядаг байhан байгаа. Агнууриhаань буужа ерэхэдэнь, хүбүүдынь гүйлдэжэ ерэхэдээ ехээр турашанхай, хайша хэрэг хубсаланхай, обор хубсаhатайнууд байха. Тиигээд Жигжит Намагсанович үхибүүдээ хайрлаад: «Нохойн гүлгэдые тэжээжэ шадахагүй хадаш, хүбүүдээ абаад ябахамни», — гээд, hамгаа басагатайнь орхёод, гансаараа хүбүүдээ үргэхөө абаад ябаа hэн. Дахинаа гэрлээгүй. («Аха» № 38, сентябриин 15 — 2017он, «Мои предки — сойоты»).

1926 ондо Эрхүүе Хойто зүгэй арадуудай хорооной таhагай эрдэмтэ шэнжэлэгшэ Б.Э. Петри Аха нютагта ерэжэ hоёдуудтай уулзажа, хөөрэлдэжэ шэнжэлэлгын ажал ябуулhан юм. Нэгэ талаар, ёhо заншал ба ажабайдал талаар шэнжэлэлгэ хэhэн ба нүгөө талаар — эдэ зондо үндэhэтэ түб эмхидхэн, саашадаа Хойто зүгэй арадуудай тоодо оруулха hанаатай ажал ябуулаа. Тэрэ сагта hоёдууд хүршэ тофалар яhатантай хани барисаантай байhандаа, бүхы хүнгэлэлтэ ба тусхай эрхэ тушаа мэдээд ябаhан юм. 1927 оной үбэл Ахын hоёдууд суглараад тофаларнууд шэнги эрхэтэй болохо hанаатай, Б.Э. Петри туhалха бэлэй гэhэн хандалгатай бэшэгтэйгээр hоёд яhатан Жигжит Дамбаев Гарма Лобсонов хоёрые эльгээhэн байгаа гээд түүхэ гэршэлдэг. Харин тиигэhээр, 1928 ондо hоёд зониие Хойто зүгэй үсөөн яhатанай тоодо оруулбашье, энэнь саашаа хүсэндөө хүрөөгүй. Юундэб гэхэдэ, Ахын хошуун Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлдэ ородог байhан юм. Тиигэжэ бүхы хандалгань дэмжэлтэгүй орхигдоhон гэдэг. («Кочевники голубых гор» Л.Павлинская, 2002. СП).

Тиигэбэшье хоридохи зуун жэлэй 1980-аад оной hүүл багаар hоёд угсаатан тухай статьяанууд дэлгэрэнгыгөөр хэблэлдэ гаража эхилhэн юм. 1990-ээд оноор Һоёдой соёлой түб эмхидхэгдэhэн. Тиихэдэ Ахын аймагай өөhэдөө өөhэдыгөө хүтэлбэрилхэ захиргаанай дарга байhан Валерий Раднаевич Монголов hоёд угсаатаниие бүхы талаhаань hэргээхэ гэhэн асуудал табижа, жэл бүри хойно хойноhоонь зүбшөөлгэ туйлахые оролдоо юм. Энэ асуудалынь шиидхэгдэжэ туйлдаа хүрэжэ, 2000 оной мартын 24 Россиин гүрэнэй толгойлогшо В.В. Путин hоёд угсаатаниие Россиин Хойто зүгэй арадуудай тоодо оруулха зарлиг дээрэ гараа табиба.Тиигэжэ хуулиин ёhоор Ахын hоёдууд Россиин Хойто зүгэй арадуудай талаар гүрэнэй хорооной нэрын бүридэлэй тоодо ороhон. Энэнhээ гадуур профессор Валентин Рассадин hоёд үзэглэл, хэлэ, бэшэг бэлдэжэ суглуулбари толи бүтээhэн гээд мэдэнэбди. Тэрэл жэлдээ ноябрь hара соо Буряад Уласай Арадай Хурал Ахын аймагые Ахын hоёд яhатанай аймаг гэжэ хубилгаhан байна. Гэхэтэй хамта Бернград Эдуардович Петриин hоёдуудай эрхын талаар эхилhэн ажал аяар 72 жэл боложо хүсэндөө хүрөө гэжэ хэлэлтэй.

Совет засагай тогтоходо хүдөө ажахын коммуна, артельнуудай эмхидхэгдэжэ эхилхэдэ бүхы hоёд угай зониие 1930 ондо Хуулиин ёhоор баталагдаhан hоёдой туземнэ сомоной Соведтэ («Сойотский Туземный сельский Совет») суглуулжа «Ногоон Уула» гэжэ артель Элшэртэ, «Улаан Хоншон» — Хоншондо, Сорогто — «3-хи Интернационал» гэhэн хамтын ажахынуудта ажаллахыень хубааhан гээд архивай данса гэршэлдэг. Тиихэдэ «Ногоон Уула» агналгын хамтын ажахы ангуушадhаа бүридэhэн байгаа гээд түүхэтэй. Харин 1933 ондо Түнхэнэй засаг баряашад Сорог hууринда ерэжэ суглаа үнгэргөөд, hоёдуудай хамтын ажахынуудые болюулжа, хамтаруулhан «Коминтерн» гэжэ хамтын ажахы болгоhон ба Соёдой хүдөөгэй Совет байгуулhан юм. («АХА» №125, 2000 он ноябриин 11, С.Д. Биданов «Һоёд угсаатанай түүхэhээ»).

Агууехэ дайнай эхилхэдэ Жигжит Намагсанович Батоголой бал шулуунай (графитный рудник) уурхайда хүдэлөө юм. СССР-эй хамгаалалгын Хороон түргэн саг соо шанар hайтай бал шулуунай малтамал ехэдэлэн гаргаха гэжэ зорилго табиhан байна. Энэнь дайн байлдаанай газарта минын буу, түмэр харгыда (рельсдэ) хэрэглэгдэдэг байгаа. Бал шулуугаа Эрхүү можын Черемхово хото хүрэтэр морин шарга дээрэ тээжэ абаашадаг байhан. Энэ ажалдань сугтаа Ардан Монголов Дулжима наhанайнгаа нүхэртэйгөө, Антон Нехланов гэгшэд олон жэл хүдэлөө. («Книга Памяти тружеников тыла Окинского района», 2010-УУ) Дайнай hүүлдэ 1950 оной эхеэр Доржо хүбүүнэйнгээ «Улаан Шулуута» ажахыда партиин эмхи зургаанай нарин бэшэгшээр томилогдоходо, Жигжит Намагсанович хүбүүнэйдээ ошоод байхадаа түмэршэ дархаар хүдэлдэг ба хамтын ажахыда эдэбхитэйгээр хабаададаг байhан.Тиихэдэ аяар 73 наhатай байбашье, яhала хүнгэн солбон ябаа. («Сарьдаг үндэрэй хормойгоор», Р.Балданов, 1955. БМҮ).

Тэрэ үедэ Ахын зон нюудагаар таабайдаа ошожо сэржэм үргүүлдэг байhан.

Елена Дамбаевна Данцаранова hанан хөөрэхэдөө:

— Би Жигжит бөөе тон hайн мэдэдэг байгааб. Хүүргэтэй харhанда хотогор соо үргэлэй газар байhан юм. Шулуутын теэбэйнэр сугларжа Жигжит таабайгаа абаад, шэрэнги соогуур хоргодон ябажа, Бүрэн-Голой түглэ соо нюудагаар hан табяад, сэржэм үргүүлдэг байhамди. Жигжит бөө минии зааханда ехэ томоор харагдахал даа. Ямаан шэнги hахалтай ябадаг hэн. Ехэ уран гартай байhан хадаа, Шулуутын бүхы барилгада ябалсажа, олон гэр бодхоолсоhон юм, — гэбэ.

Жигжит Намагсанович нютаг дээрээ мэдээжэ ангуушан ябаhан, ангууша мэргэн алдартай байгаа. Энэ хуушанай ангуушан тайгые табан хургандаа адляар мэдэдэг. Теэд мэдэншьегүй яахаб даа: 60 жэлдэ агнажа ябана бшуу. Энэ хугасаа соо 310 баабгай, 75 шоно, 380 буга, 20 шэлүүhэ, 30 хандагай, 80 гүрөөhэ ба хүдэрэ, 5 зээгэ (росомаха), 3 халюу (выдра) баряа. (Энэ баримта «Сарьдаг үндэрэй хормойгоор» гэhэн гаршагтай Р. Балдановай 1955 ондо «Бурят-Монголой Yнэн» сониной хэблэлдэ гараhан статья сооhоо абтаа).

Жигжит Намагсанович Дамбаев хоёр хүбүүдээ бэрхээр үргэжэ, хүнэй хэмдэ хүргэжэ, хэнhээшье дутахагүй бэрхэ эрхэтэн болгожо табиhан намтартай.

Шой-Жап Жигжитович гэжэ ехэ хүбүүниинь 1911 ондо түрэhэн. Бүхы наhаараа малай эмшэнээр хүдэлhэн намтартай. Ажал хүдэлмэридөө урагшаа hанаатай, дүй дүршэлтэй ажалладаг байhан. Совет засагай эхиндэ комсомолой гэшүүн ябахадаа шударгы бэрхээр бүхы хэмжээндэ хабаададаг, тон бэрхэ уншажа, бэшэжэ шадаха шадалтай байhандаа нютагайнгаа зондо тоо, үзэг заажа, бэшэгтэй болгодог байгаа. Энэ хэмжээндэ эдэбхитэйгээр хабаадаhайнгаа түлөө 100 түхэриг шагналга абаhан гэхэ. Шой-Жап Жигжитович Агууехэ дайнай ветеран, дайнай үедэ 80-хи мотострелково батальоной бүридэлдэ Эхэ ороноо хамгаалаа. 1945 оной февралиин 20-до дайнhаа бусажа ерээ юм. Наhанайнгаа нүхэр Дулма Дагбаевнатайгаа долоон үхибүүдые түрэhэн, Сергей хүбүүниинь, нэгэ басаганиинь нарайдаа үгы, Ольга, Роза, Александр, Дугар, Октябрина. Шой-Жап 1957 оной январиин 12-то 46 наhан дээрээ сагhаань урид наhа бараhан.

Доржо Жигжитович — бага хүбүүниинь 1914 ондо түрэhэн юм. Тоо баримтын бухгалтер мэргэжэлтэй болоод, наhан соогоо аймагай эмхи зургаануудта бухгалтерай ажалтай ябаа.

1943 оной январь hарада Улаан Армида татагдаад, июнь hара болотор Эрхүү можын 585-хи стрелково полкдо алба хээ. Июнь hараhаа 1945 оной август hара болотор 16-хи мотострелково батальоной отделенидэ албаяа үргэлжэлүүлээ. Энэ отделениингээ бүридэлдэ Империалис Японитой дайлалдаа. 1945 оной октябриин 20-да, дайнай hүүлдэ гэртээ табигдаhан юм.

Дайнда хабаадаhанайнгаа түлөө олон шагналнуудаар шагнагдаа: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай II шатын» орден; «За Победу над Японией» гэhэн медаль ба 20, 30, 40 ба 50 жэлэй Агууехэ Илалтын 1941-1945 онуудай ойн баярта зорюулhан медальнуудтай.

Дайнай hүүлдэ «Улаан Шулуута», «Улаан-Аха», «Коммунизм» хамтын ажахынуудта бухгалтераар хүдэлөө. Дүй дүршэлтэйгөөр ажаллаhанайнгаа түлөө «В.И. Ленинэй түрэhөөр 100 жэлэй ойдо» зорюулагдаhан медаляар шагнагдаhан ба «Ажалай ветеран» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.

Хани нүхэр Нина Нанзытовнатайгаа найман үхибүүдые түрэжэ хүмүүжүүлhэн: Николай, Дагба, Даша, Дарима, Дулма, Дора, Дондок, Уля.

Доржо Жигжитович Дамбаев — Агууехэ дайнай ветеран, 82 наhан дээрээ 1996 ондо наhа бараhан.

Гармаева Сурма Жигжитовна 1922 ондо Бүгсөөн hууринда түрэhэн намтартай. Бүхы наhаараа «50 лет Октября» хамтын ажахыда ажаллажа наhанайнгаа амаралтада гараhан юм. Вася гэжэ хүбүүтэй боложо хүмүүжүүлhэн, гэрлүүлээ. Харин хүбүүниинь залуугаар наhанhаань хахасаа. Мүнөө ашанарынь ехэ hүбэлгэн ухаатай, хүнэй хэмдэ хүрэжэ ябанад. Сорогой дунда hургуулиин шабинар, hургуулиингаа бүхы хэмжээндэ хабаадажа, илгаржа, түрүү hууринуудые эзэлжэ байдаг, бэрхэ хүбүүд ургажа, ибии баабайнгаа нэрэ нэрлүүлжэ ябанад.

Сурма Жигжитовна олон тоото шагналаар шагнагдаhан юм. 1941-1945 онуудта Агууехэ дайнай ара талада дүй дүршэлтэйгөөр хүдэлhэнэйнгөө түлөө «Ара талын дайнай Ветеран» гэhэн медаляар шагнагдаа; Буряадай АССРэй Верховно Соведэй Президиумэй Хүндэлэлэй грамота 1980 ондо, Ахын Аймкомой КПСС-эй ба Ахын аймгүйсэдкомэй Соведэй депутадай, «50 лет Октября» хамтын ажахын правлениин, парткомой грамотануудаар урмашуулагдаа. 1988 оной январиин 29-ндэ Сорог hууринда 66 наhан дээрээ наhа бараа.

Нютагай зон Жигжит бөөгэй ба аша хүбүүн Дондог бөө хоёрой эди шэди домоглон хөөрэдэг. Хун шубуун ниидэжэ ерээд, Жигжит бөөгэй альган дээрэнь hуудаг байhан гээд хэлэдэг. Заарин бөө юрэдѳѳ hоёд хэлээ hайн мэдэхэ байhан дээрэhээ, онгодоо ороходоо гансал үндэhэн уйгар хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг байhан гэдэг. Тиихэдэ Дондог аша хүбүүниинь баhал заарин зиндаатай бөө болоhон эди шэдитэй, шадалтай байгаа. Түмэр улаан болоторнь халаагаад долёохо, харин хэлэнь яагаашьегүй зандаа байха. Гэнтэ байhаар hоёд хэлэн дээрэ зугаалха байhан. Нэгэтэ гайхуулаа hэн: Аха гол ехэ үерлэжэ байгаа, тэрэ үедэ нэгэ hоёд угайхид үргэл мүргэл хүүлээд, Аха голойнгоо нүгөө эрьедэ гарахаа ерэхэдэнь, уhан хуушан хэмдээ хүрэтэр буушанхай байhан. Тиигээд Аха голоо гараад, байхадань дары түргэн гэдэргээ үерлэжэ захалаа гэхэ. Үшөө нэгэ ушар болоо: баhал тэндэ байhан зон хайшан гээд энэ ехэ хүүгээ Ахын саада тээ гаргахаб даа, — гэжэ hанаата болоод байгаа. Харин нэгэ мэдэхэдэнь, үнөөхи Дондог бөөнь Ахынгаа нүгөө эрьедэнь гараад, hанаа амар ябажа ябаба. Гайхахын ехээр гайхалдаад, ошоод харахадань, бөөгэй хубсаhа хунар, гуталынь нэгэшье нороогүй, тэрэл хэбээрээ байгаа гээд нюдөөрөө хараhан хүнүүдэй хөөрөөн. Иимэрхүү ушарнууд дайралдадаг лэ байhаншье байна. Дондог Доржиевич гэнтэ ехээр үбшэлөөд, 2019 ондо сагhаань урид наhа бараа.

Жигжит бөө Доржо хүбүүнэйдээ байжа үндэр наhа наhалжа, 1965 оной майн 23-да 82 хүрэжэ бурхандаа мордоо.

Мүнөө Жигжит Намагсановичын олон тоото аша гушанарынь таабайнгаа угай үргэлдэ жэл бүхэндэ таhалгаряагүй мүргэжэ, хүндэлжэ ябадаг юм.