АЖАЛ ХҮДЭЛМЭРЕЭРЭЭ НЮТАГАА ХҮГЖӨӨЛСЭhЭН ХҮН

Би, Гармаева Софья Данзановна, Бурэнголой Баян гол hууринда 1939 оной апрелиин 15-ай үдэр түрэhэн намтартай хүнби. Абамни Гармаев Данзан Самбуевич, 1897 оной Балакта нютагай үгытэй ядуу айлай хүбүүн гэлсэгшэ hэн, эжымни Шоболова Ешэн Манзаракшеевна Баян гол hууринай Баруун жалгын эхиндэ түрэжэ гараа юм. Би абаяа мэдэхэгүйб даа, 1930 оноор Бурэнголой сельхоз (хүдөө ажахын) артельдэ барилгашанаар ажалладаг байhан юм гэжэ эжымни хөөрэгшэ hэн. Тэрэ муухай фашист Германиин дайнда, 1942 оной февраль hарада, Улаан Армида мордоо. Сталинград хотодо фашистнуудые даралсажа, 1943 оной март hарада үгы болоо гэжэ дулдаан ерээ гэлсэгшэ. Ибиимни Ешэ Манзаракшеевна, айлай ганса басаган байhан, 12 наhатайдаа үншэржэ, эндэ тэндэ барлаг боложо, баяшуулай хони ямаа, адуу мал үлэн хооhоор хаража, зобожо, хоолойгоо тэжээжэ ехэ болоhон юм. 1967 оной январиин 12-то ибиимни хоолойн үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наhа бараа. Манай аба эжы 16 үхибүү түрэhэн, тэдээн сооhоо тогтоhониинь 9 үхибүүд. 1940 январиин 9-hэнэй справкаар харахада, эгээ ехэ ахаймни Нима, Должид, Шагжа, Дари, Шойнима, Аюша, Эрдэм-Баяр, Шарлай, тиигээд бинь – эгээ багань – 9-дэхинь байгааб. Дайнай үедэ ибиим гансаараа зобожо тулижа, үри хүүгэдээ арга шадалаараа үргөөл даа. Минии Бүрэн голой Шулуутай талада эхин класста ошоходом, түрүүшын багшамни Степанова Мария Матвеева байгаа, hүүлдэнь Соскинов Николай Михайлович – hургуулиин директор заагаа. 4-дэхи класстам Целовальников Захар Ильич багшалаа. Тиигээд дайнай hүүлдэ хүшэр хүндэ сагта hургуулияа орхижо, арбан дүрбэн наhатайhаань мал ажаллажа эхилээ hэм. 1954 ондо колхозой гэшүүн боложо, 20 гунжа мал даажа абажа, hаалиин ажалтай боложо Баян гол hууриндаа үбэлжөөн, нажартаа Нюрган гэжэ hууринда 15 hаалишад hү, тоhоо хуряажа зуhадаг байгаабди. Эдэ хэд бэ гэбэл, Ошорова Ямбу Махлеевна, Гармаева Дари Данзановна, Сандакова Галина Кимовна, Добшонова Софья Лопсоновна, Дондокова Дари Лопсоновна, Гармаева Елизавета Цыренжаповна, Тагланова Ольга Ринчиновна, Иванова Дулма Дашеевна, Самбаева Мария Доржиевна. hүүлдэ залуушуул Добшонова Елизавета Лопсоновна, Гармаева Светлана Данзановна, Цыбденова Маргарита Намсараевна, Тагланова Дэнсэма Содномовна ерээ.

Хори наhатай ябахадаа Коммунис партиин гэшүүн боложо орооб. Тэрэ сагта партиин уряагаар нэгэ хүн шэнги ажал хүдэлмэри хэдэг байгаабди. Хуули засаг шанга, ажал хэдэггүй зонhоо хатуу хэмжээ абагша hэн. Тиихэдэ техникэ гэжэ байха hэн гү даа, хуу улаан гараараа ажалаа хэхэш. Шарга тэргэ, мори hургажа унажа, жэлэй дүрбэн сагта моринhоонь буунгүй ябагша бэлэйбди. Залуу хашараг, буруу хайнаг hургажа, шарга – балхаа дээрэ түмэр бочко – торхо тээжэ, ууха уhа тугал, хурьгандаа зөөдэг байгааб. Тэрэ саг соо ехэ ажал хэгдээ даа. hү тоhо гүрэндэ тушааха гэжэ ехэ уялга байха даа. Эгээ түрүү hуурида манай Дари эгэшэ, Ямбуу Махлеевна ябадаг байгаа, тэдэнэй hүүлдэ би хойнтонгүй, адли хамсыгаа шуужа, даажа абаhан уялгаа дүүргэгшэ бэлэйб даа. Сүүгээ сепаратор – машинаараа гараар эрьюулжэ, мушхажа, машиндажа гаргадаг байгаабди. Тиигээд сүсэгээгээ тоhон болгожо, Орлигто ерэжэ райподо гү, али Хужартаа магазинда тушаадаг бэлэйбди. Мориндоо хоёр hуулгаа ашаад лэ, хорин хоёр модо зайда ерэдэг, ошодог байгаабди. Колхоздоо хүдэлжэ байхадаа гансашье hаалишан бэшэ, буруушанааршье ажаллааб. Бэлэг Шэбээ hууринда дүрбэ табан жэлэй туршада ажаhуугаабди. Улаан-Аха колхоздомнай тэрэ сагта ехэ нарин зоолэн нооhотой меринос хонид олон байгша hэн. Намда баhа меринос хусануудые даажа үгэхэдэнь, наяад онуудаар хоёр жэлэй турша соо харагша hэм. 1982 ондо Түхэреэн Тала гэжэ байрада, Мойлтын саана нэгэ ольтирог дээрэ залуу гунжан мал даалгажа үгөө, тэндээ гурба-дүрбэн жэл хүдэлөөб. Тиигээд Хужартаа hаалишанаар ерэжэ, үни удаан саг соо пенсидээ гаратараа колхоздоо хүдэлөөб. Яhала хамтын ажалда ябааб даа, нажарай сагта хони хайшалжа, намарай сагта үбhэ зеленко хуряалгада эдеэ шанаха ажалтай байгша hэм. Ажал хэжэ ябахада элдэбын ушар болодог байгаа – hайншье, муушье.

Колхоздо минии орожо хүдэлхэдэ дарга ноёор Биданов Самбу Данзанович байгаа, hүүлдэнь Сантуев Николай Степанович – Баргажан нютагай хүн ерээд хүдэлэгшэ hэн, Бакшаханов Сырен-Доржо Лопсонович, Шагланов Ким Цыбикович, Арданов Владимир Лопсонович, Галсанов Андрей Сыренович хадаа эгээл удаан юhэн жэл соо түрүүлэгшээр ябаа юм, Мандагаев Еши Дындыпович, Будаев Николай Шултымович, Мункинов Нима Нимаевич, Ошоров Жаргал Николаевич – жэл шахуу хүдэлөө, Папаев Александр Цыденовичтэй ажаллааб даа. Хүдэлжэ байhан сагтаа нилеэд олон тэмдэглэлэй шанда хүртэhэн байхаб: баярай тэмдэгүүд, «Социалис партиин уялга амжалтатайгаар дүүргэhэнэй түлөө» гэhэн энгэрэй тэмдэг.

1995 худхаргаан боложо, түрэл hайхан Улаан-Аха колхозни hандаржа үгы болонхой даа. Мүнөө хүдөө ажахын байдал хуу өөрын болонхой, түсэб уялга дүүргэхэ гэжэ юумэн үгы, ехэл hонин саг ерээ гээшэ

Би хадаа гурбан үхибүү түрөөб: хоёр хүбүүд (Алексей, Зоригто, нэгэ басаган Нина). Гансаараа ябаашье hаа, хэды ядалдаа зобоошье хадаа, үхибүүдээ гарынь ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөөб гэжэ hанагшаб даа. Хоёр хүбүүдни энэ ябаhан наhан соогоо жолоошоноор ажаллаа. Улаан-Аха колхоздо Алексей хүбүүмни навигаци гээд лэ груздэ ябаха, али муу машина унааш хадаа хуу заhаад, суглуулаад лэ ябуулжал байгша бэлэй даа. Хүбүүмни дүрбэн үхибүүтэй (гурбан басагатай — Анжелика, Настя, Оксана, нэгэ хүбүүтэй — Юра). Басагадынь хуу дээдын эрдэмтэй: экономист, юрист, программист-бухгалтер, Юра хүбүүниинь алтанай газарта проходчигоор хүдэлнэ. Хуу баран айл болонхойнууд. Алексей хүбүүмни зургаан ашатай. Зоригтомни мал ажалда ехэ дүй дүршэлтэй, шадамар ульгам хүн даа. Залуудаа Улаан-Аха колхоздоо хонишье, эбэртэ малшье хараа. Жолоошоной hургуули дүүргэжэ, саашадаа энэл харгыгаараа ПМТС, РАПо ба болон олон олон ажалда шадамар бэрхээр хүдэлөөл даа. Хоёр үхибүүтэй: Баяр хүбүүниинь хүдөө ажахын академи дүүргээд, малай докторой мэргэжэлтэй, мүнөө Улаан-Удын станция Дивизионная дээрэ сэрэгэй албанда контрактаар хүдэлнэ. Басаганиинь дээдэ мэргэжэлтэй, бухгалтераар ажаллана. Зоригто гурбан ашатай. Нина басагамни Орлигой дунда hургуули дүүргэжэ, колхоздоо хоёр жэл мал ажалда хүдэлөө. Хүдөө ажахын институт дүүргээд, олон жэлэй туршада манай Ахын аймагай түбэй эмшэлгын газарта бухгалтераар хори гаран жэл соо ажаллана. Жамбал нүхэртэеэ хоёр үхибүүдые үргэжэ табяа. Сэсэгма басаганиинь ВСГТУ дүүргээд, Улаан-Удэ хотодо бухгалтераар ажаллана, Солбон Эрхүү хотодо терапевтээр хүдэлөөд, үшөө саашаа ординатурада hуража байна. Нинамни гурбан ашатай.

Иигэжэл мүнөө хабартаа наян наhа апрелиин 15 хүрөөд ябанаб даа. Нэгэ зааха аха дүүнэрээ, нүхэдөө суглуулжа, зугаалжа, хүхижэ, найр хэгдээ hэн. Энэ найртамни аймагай гулваа Мадасов Матвей Валентинович, депутадуудай дарга Ошоров Жаргал Николаевич ба Хужарай гулваа Самбялова Туяна Анатольевна гэгшэд ерэжэ ехэ бэлэгүүдые баряа, баярай hайхан урин нарин үгэнүүдые, дэлхэйн hайниие үреэгээ hэн. Эдэ зондоо би хододоо харгынь арюун сэбэр байг гэжэ өөрынгөө зүгhөө үреэнэб.

Хужартаа өөрынгөө түрэhэн гараhан гэртээ үмхирөөш хадань, зундаа байдагби. Гэрээ хараад байхадам ехэ гоёл даа, hанаа сэдьхэл дүүрэн байна. Бурханай үгэhэн наян наhа гараад ябахада бэе хүндэ болоо даа, хүл гар үбдэнэ, яншана. Докторой туhаламжа үгыгөөр аргагүйдөө.

Намда мүнөө юун хэрэгтэйб даа? Аха hайхан нютагайм арад зон эбтэй эетэй, амгалан тэнюун, жаргажа hууг даа гэжэ hанажа, үреэжэ hуугшаб.