Домбоо абгазы

Дайнай хатуу шэрүүн, үлэн хооhон жэлнүүдтэ гэхэ гү, али дайнай hүүлдэшье ажал хүдэлмэри хэмжэхээр бэшэ ехэ байгаа. Бидэнэр, дайнай үеын үхибүүд, шадаха ядаха соогоо ажал хэхэбди: бухал шэрэхэ, үбhэ hэлихэ, тармалсаха, малшадай үхибүүд үхэр малаа харалсаха, хони хурьгадаа, тугалнуудаа харалсаха, эдеэллэхэ гэхэ мэтэ ажал дутаха hэн гү даа.

Минии аба, Бандан Сыденович, дайнай үедэ Монгол орондо алба гаража байгаа. Чойболсон хотодо плендэ ороhон гурбан япон генералнуудые харалсадаг hэм гэжэ хөөрэгшэ бэлэй.

«Нэгэ генералынь буряадаар hайн хөөрэлдэхэ, би монгол хүнби гэжэ хэлэгшэ hэн. Намтай хөөрэлдэхэ дуратай, Буряад орон тухай ехэ hонирхохо. Тэрэ генерал буряад хүн байгаа ёhотой  гэжэ hанадаг hэм», – гэхэл даа.

Yнэхөөрөөшье, Ага нютагhаа гарбалтай хүн Монгол орон ошоод, hүүлдэнь Японидо ошоhон, тэндэ сэрэгэй алба гараhан юм гэжэ hая болотор хөөрэлдэгшэ бэлэй. Тэрэ хүн Гармаев гэжэ омогтой байгаа. Yнэхөөрөөшье, тэрэ генерал буряад байгаа ёhотой. Хэн мэдэхэб?

Эжымни, Сэбэг Бидановна, hүнэй товарна фермые даагшаар хүдэлхэ. Эртэ үглөөгүүр гараад үдэшэ орой гэртээ ерэхэ, ехэл эсэhэн хэбэртэй. Таня эгэшэ hургуулида hураха. Би гэртээ гансаараа үлөөд, газаа үхибүүдээрээ наадахаб, үгы гэбэл Монголжоной урда зүгтэ байрлаhан айлда ошохоб. Тэрэ зүгтэ ехэ хүндэшэ, зангаар hайн, наадаша, энеэдэшэ Домбоо абгазы Максар нүхэртэеэ, үхибүүдээрээ hуудаг hэн. Таабай Хойто Аха адуу сагаануудые харадаг тула, гэртэй балай байхагүй. Абгазы маниие гэртээ оруулжа, зутараан сайгаа, шанаhан замбаагаа             эдюулхэ, зарим сагтаа шараhан загаhа, турагай мяха эдихэбди. Ханда Максаровна –  колхозой дарга. Хаа яаниинь загаhатай, турагай мяхатай ерэхэ. Эдеэлээд теэбиигэй шог зугаа шагнажа, ехэл баяртай ябахалди даа.

Нэгэ үльгэр номтой байhан юм. «Ногоодой – сэсэн басаган, Сагаадай – мэргэн хүбүүн» гэжэ ном. Бэшэг мэдэхэ ахатанаа тэрэ үльгэр уншахадань, анхаралтайгаар шагнаад, сээжэлдээд абахаб. Теэбидээ номоо абажа уншаhан шэнги болоод, хөөрэжэ үгэхэб. Теэбэй намайгаа ехэ магтаха, өөшөөхэ. «hургуулида hураагуй байгаад, уншадаг болоhониинь гайхалтай. Бэрхэл үхибүүн даа!» – гэжэ хүн бүхэндэ хэлэхэ.

Нэгэтэ нэгэ үдэр теэбиидээ ерэhэмни, Шарзын hургуулиин хоер багшанар hуужа байба. «Өө даа! Олимни ерэбэ. hургуулида hураагуй аад, ном ташаганаса уншаха юм. Тэрэ номоо асарал даа. Багшанарта уншаад үгэ», – гэбэ, тэрэ мүртөө багшанар тээшэ хараад, миhэрээд абаха юм. Бурхан зайлуул даа! Одоол мэхэлhэнээ мэдэгдэхэм ха юм даа гэжэ hанаад, номоо бэдэрhэн болохоб. Таhалга соо дэрэ дээрээ хэбтэhэн номыень саашань хээд, ном үгы байна гэхэб. «Зай, орхииш даа. Хаана хэгдэшөө гээшэб», – гээд голхорхо.

Yндэр бэетэй, тайруулhан сагаан үhэтэй толгойгоо эльбэн эльбэн hууха. Хоер хурса нюдэнүүдынь соо харана гү гэжэ hанамаар. Максар таабай шэхэндэнь шүүд-шамай хүрэгшэ бэлэй. Ехэ үхибүүд ажалтайнууд, харинь Дари – бага басаган – гэртээ байжа газаа досоохи ажалаа хэхэ. Дари намайгаа аргадажа байгаад түлеэ тайралсуулха. Нэгэ бага тайралсан байhанаа ехэ эсэhэн болоод hуушахадамни, аргадажа байгаад: «Бишни шамдаа капуста асархаб, эдихэ гүүш?» – гэхэдэнь ехэ зүбшөөжэ, ажалаа үргэлжэлүүлхэбди. Тиигэжэ хоёр гурбан халбага амтатай дабhалан капуста эдихэб. Хүдөө холо үхэр мал хараhан малшадта буу жада үгэхэ, элдэб эдеэ хоол үгэхэ байгаа. Таабай эдэ эдеэндэ хүртэлсэхэ. Бага хүбүүн Лопсон баабайтаяа хамта Хойто Ахада сагаа харалсаха.

Эгээл энэ хирээр тэдэнэр хадаhаань бууба гэжэ дуулаад, Монголжоной hүүл тээшээ нюсэгэн хүлнүүдээрээ пяс-пяс гүүлэн гүйлдэхэбди. Лопсон ахай манайгаа угтажа абаад, сагаануудта hуулгаха, тон түргэнөөр Монголжон тээшээ гүйлгэхэ. Сагаан гүйхэдөө хэлбэг-хэлбэг гэн, унаhан хүн гэмтэмээр байгаа. Нэгэшье унангуй сагаанаа эбэртэ гү, али хүзүүндэнь аhалдаад, байрадаа хүрэжэ ерэхэбди. Хүнэй унахада, сагаан эбэрээ табяад үгэхэ юм, тиимэhээ ехэ шангаар унаха, гэмтэхэ, гэлдэгшэ hэн.

hайн hанаатай, hайхан заяаатай, абгазымни ерэн наhандаа дүхэжэ ябаhаар, алтан дэлхэйтэй хахасаhан юм. Yри хүүгэдынь, аша зээнэр, гуша дүшэнэрынь баян тарган Аха нютагтаа hуудаг. Ажалдаа абьяастай, ажалша бэрхэ зон болоhон. Аха зоной ульгэр жэшээ тэдэндэ hайн hургуули боложо үгөө ёhотой.