Сайлаг, Жомболог, Шарза….

Мүнөө үедэ энэ нютагта ехэнхидээ буряадууд hуудаг. Тиимэhээ буряад нэрэнүүд бии. Жэшээнь, Баян-гол, Жаргаланта, Хан-Уула, Ногоон-уула, Зэбэтэ-нуур, Тулгата гэхэ мэтэ.

Тиигэбэшье олонхи нэрэнүүд буряад хүнүүдтэ ойлгогдохоор бэшэ юм. Хадалиг Аха нютагта буряад яhатанай ерээгүй байхада, оро үсхэбэрилдэг hоёд яhатан эндэхи хүбшэ тайгаар, хада уулануудаар агнажа ябадаг байhан түүхэтэй. Гол горходой нэрэнүүд анхан hоёд хэлэн дээрэ нэрлэгдэhэн байгаа бэзэ гэжэ таамаглая. Гэхэ зуура hоёд угай зон үлөөшье hаа, эртэ урда сагайнгаа хэлые мартажархиhан байна.

Мүнөөнэй тува хэлэн туhалхагүй юм аа гү гэжэ би hонирхоо hэм. Юуб гэхэдэ, hоёдууд хадаа тува яhатанай нэгэ hалаань ха юм. үнэхөөрөөшье, яhала олон нэрэнүүдэй удхые мүнөөнэй тува хэлэн тайлбарилжа үгэнэ.

«Улаан-Аха» колхозой түб болохо Хужар hуурин хүрэнгүй, Сайлаг гэжэ гол Ахада шудхадаг. үерлэхэдөө, энэ голой уhан hүлэгдэhэн (сайлгасатай гэжэ Ахада хэлэдэг) сай мэтэ, сайбар үнгэтэй болошодог юм. Энэ голой нэрэ сайлгаса гэжэ буряад үгэhөө удхатай гэжэ нютагай зон тайлбарилаа  hэн. Харин тува хэлэндэ «сайлаг» гэжэ үгэмнай хүхэ сүгсэгы (Ахада, Тунхэндэ хүсэгэлдэй гэдэг) гэhэн удхатай. Эртэ урдын hоёдууд энэ голые сайлаг (хүхэ сүгсэгы) гэжэ нэрлээ юм гэжэ тэрэниие үгсэжэ үзэhэн хүн ойлгохо. Эхинhээ адаг хүрэтэрөө Сайлаг гол олон хүүюуртэй байгаа. Тиигэжэ хүүюурhээ хүүюур хүрэтэр «собхорходоо», энэ голнай хүхэ сүгсэгы шубууе hануулдаг байна бшуу. Эртэ урдын hоёдууд хүбшэ тайгын зон хадаа голой «абари зангые» тон мэргээр, нэгэ үгөөр тэмдэглэжэ шадаал даа.

Иимэрхүү нэрэнүүд олон. Жэшээнь, Шарза гэжэ hуурин Жомболог голой эрьедэ бии юм. Шарза гэhэн үгэ хадаа hоёд хэлэн дээрэ «манатай» гэhэн удхатай. үнэхөөрөөшье, үбэлэй сагта Жомболог гол энэ hууринай хажууда хүрэдэггүй, тиимэhээ тэндэ ходол уняар манан байдаг юм.

Иигээд үргэлжэлүүлээ hаа, Сэнсэ гэжэ годируухай, Тиисэ гээшэ үлхөө гэжэ оршуулагдаха. Тиисэ голой эхиндэ хоёр ехэ нуур бии юм. Тэдэ хоёрые Тиисэ гол үлхөөд гарашаhан болоно бшуу. Шалзаг (шабартай), Тустууг (хужартай) гэhэн нэрэнүүд баhал hоёд гарбалтай үгэнүүд болоно. Тиихэдэ зарим нэрэнүүдынь эртэ урдын өөрын нюуса түүхэтэй байжа болоо. Жэшээлхэдэ, Хайгас гэжэ hууринай нэрэ хайран басаган гэжэ оршуулагдана. Хэн нэгэн хайрата басагаяа алдаhандаа гү даа, али ямар нэгэ гомдолhоо энэ нютагые иигэжэ нэрлэhэн байжа магад. Гарган гэжэ hууринай нэрэ муу удхатай. Оршуулбал хирээнүүдэй жаргадаг газар гэhэн удхатай юм. Эртэ урда сагта, магад, эндэ ямар нэгэ хамшагта үбшэнhөө олон хүн үхэhэн байжа болоо.

Нүхэр Мельхеевэй «Буряадай нютаг нэрэнүүд» («Топонимика Бурятии») гэhэн ном соо Ахын районой газар уhанай нэрэнүүд тухай тон үсөөнөөр хэлэгдэнхэй. Зарим тэды хэлэгдэhэн байбашье, буруугаар тайлбарилагдаhан   гэжэ hананаб. Онсолбол, Хоньчон гэжэ нэрые «хонишон» гэhэн буряад үгэhөө удхатай гэжэ автор тайлбарилаа. Харин hоёдууд хэр угhаа хонин ажал эрхилээгүй зон юм. Хоньчон  гэжэ үгэ hоёд хэлэн дээрэ «Ай халаг!» гэhэн удхатай байжа болоо (кон, чан!). Хоньчон хадаа одоол халагламаар лэ гол гээшэ: мушхуу орёо урасхалтай, гэрэй шэнээн шулуунуудай дундуур сухалтайгаар хүүехэ. Урда сагта Ботогол гэжэ уурхайhаа графит зөөхэдөө, ашаашад Хоньчон гэжэ голоор харгылдаг байгаа. Тэрэ үедэ моридоо ашаатайгаарнь алдадаг байhан ушар нэгэ бэшэ болодог hэн гэхэ.

үргэн ехэ Буряад оронойнгоо нютаг нютагай нэрэнүүд тухай түрэл буряад газетэдээ бэшэдэг байял гэжэ hанамжалха байнаб.