Меню
16+

Газета «Аха», издается с 13 июля 1944 года

17.02.2015 17:46 Вторник
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!
Выпуск 6 от 13.02.2015 г.

Буряадай заншалта гоёолто зүүдхэл

Автор: Бавуудоржын Баярмаа

Хүнэй юртэмсэдэ бии болохо саг үеhээ эхилээд, элдэб янзын зүүдхэлнүүд бии болоhон байна Урданай сагта бэеынгээ хаанашье хамаагүй — сэсэг набша намаадые, модоной үндэhэ, жэжэ шулуудые, загаhанай нюрганай яhа  зэргые зүүхэ байгаа. 

Хожом тэрэ элдэб зүйлээ заhаад, шэхэндээ, толгойдоо, хургандаа тааруулаад зүүдэг болоhон байна. Энэ үеhээ захалаад алта мүнгэнэй, шулуунай дархашуул бии болоо. Яhатан, үндэhэтэнэй гоёолто зүүдхэлынь хоорондоо адли бэшэ удха шанар, заншалтай байдаг. Анха түрүүн бии болоходоо тэрэ саг үеынгээ эди шэдитэй холбоотойгоор гараhан байна. Эди шэдинь хадаа тэрэ гоёолто зүүдхэлые зүүhэн эзэн бэеэ аюул, хамшаг,  элдэб муу зүйлhээ абаран хамгаалха, хара, сагаан, хэлэ, ама муу юумые зайлуулха хаалта болодог байгаа. Урданай  сагай  гоёолто  зүүдхэлнүүдые хараад, ямар изагуурай, али угайн, ямар хүнэйхиб гээд танижа мэдэдэг байна. Наhатай эрэшүүл  мүнгэн хутага, хэтэ сахюур, мүнгэн гоёолтотой гааhа, мүнгэ, шүрэ, дэнзэ мэтээр гоёодог байба. Харин эхэнэр хүнүүдэй гоёолтонууд хуу наhандаа таараhан ондо ондоо байдаг. Буряад зоной гоёолто зүүдхэлнүүд дэлхэйн алишье зонуудай гоёолтотой адли бэшэ, өөhэдын уран hиилүүр, угалза хээд, дүрэ түхэлтэй байдаг ушараар мүнөөшье тэрэ янзаараа  үнэ сэнгээ алдангүй буряад гэжэ илгаран танигдахаар байна.

Эрэшүүлэй гоёолто зүүдхэл.

Дэнзэ. Буряад малгайн орой дээрэ  hууха мүнгэн шэмэг. Дэнзые тойробшо малгайн орой дээрэ тогтоожо  үмдэдэг. Баяшуул  дэнзын дээдэ талада янза бүриин эрдэниин шулуу тогтоожо үмдэдэг байhан байна. Дэнзэ дээрэ hууха шулуугаарнь гулваа, тайшаа, ноён гү,  али хэрэ юумэтэй хүн байнаб гээд мэдэдэг байгаа. Мүнгэн гоёолтотой бүhэ бүhэлжэ, мүнгэн хутага, хэтэ, сахюур, сохилуур, гааhаяа бүhэдээ зүүжэ гоёодог байба.

Мүнгэн  хутага. Бугын эбэр барюултай мүнгөөр гоёожо, эрдэниин шулуу hуулгажа урлаhан, мүн үйhээр барюул хэhэн хутагые эрэшүүл зүүжэ гоёодог байба.

Эхэнэрнүүдэй гоёолто зүүдхэл.

Эхэнэрнүүдэй тойробшо малгайн орой дээрэ шүрэ гү, али хуба шулуу hуулгадаг ба улаан таба хададаг.

Даруулга. Эхэнэрнүүд өөрынгөө наhанда харалсуулжа даруулга үмдэдэг. Даруулга үмдэхэ хүн өөрынгөө хургаар 3 хурга тухай үргэнтэй, утаашаа өөрынгөө тархиин түхэреэндэ тааруулжа бэлдэhэн үйhые хара зүhэтэй хилэнгээр бүрижэ дээрэнь шүрэ, шара хубые hэлгэлдүүлэн тогтоожо оёод, тойробшо малгайн доро үмдэдэг. Даруулгын шэмэгые майхайнгаа гол дунда ехэ шара хубые хадажа, 2 тээшэнь шүрэ, оюу, номин гэхэ мэтэ эрдэниин шулуудые hубарилдуулан ябуулна. Даруулгын голые шахаhан шүрэhээ ондоонуудые шахалта гэдэг. Шахалтын дээрэ доронь хадаhан эрдэниин шулуудые харбаалжа гэдэг. Даруулгые hиихэтэй сугтань малгайгүйгөөр үмдэжэ болодог.

Татуурга. Эхэнэр хүнэй толгойн арын гоёолто шэлэ хүзүүнhээ 2 тээшэнь адли нэгэ нэгэн төө үйhые хара хилэнгээр бүрижэ, ара үбэр талыень хуу улаан шүрээр гоёодог. Татуургые даруулгаhаа татажа тогтоодог хадань татуурга гэжэ нэрлэдэг.

Гарьха. Алта мүнгөөр хэг-дэhэн эхэнэр хүнэй шэхэндээ зүүдэг гоёолто

Хээ. 2 hаншагаа дахуулан hанжуулдаг басагадай гоёолто. Олон жэжэ шүрэнүүдээр алта мүнгэ оролсуулан гоёожо, даруулгаhаа 2 төө утатайгаар өөрынгөө гэзэгые багтахаар, дээдэ таладань гэзэгээ багтахаар амhартайгаар, доодо талыень бүтүүлжэ, үзүүртэнь мүнгэн шүрэ hуулгажа, угалза табижа шэмэглэжэ оёод, мүнгэн үлгүүрээр холбожо зүүдэг. Басагадай  зүүдэггүй hиихэ, холбоо мүнгэн сахаригые даруулгаhаа доошонь үбсүү сээжэдээ хүрэтэр hанжажа байхаар зүүдэг энгэрын гоёолто хоёр сахаригтаа улаан шүрые эрбээхэй адляар hуулгажа мүнгэн үлгүүрээр холбожо зүүдэг. Сахаригынгаа доодо бэедэ оеод, номин мэтэ  эрдэниин шулуудые hуулгажа гоёодог.

Энгэрэй гуу. Басагад, hам-гадай үбсүүндээ зүүжэ, бурханаа хэжэ ябадаг мүнгэн гоёолто. Янза бүриин хэмжээ дүрсэтэй шүрэ холбожо угалза гаргажа гоёожо хэдэг.

Арын гуу. Гол дундань шүрэ холбожо хэhэн зойбон (гонзогор) дүрсэтэй hамгад басагадай дэгэлэй захада hууха мүнгэн гоёолто. Арын гуутай гарьхануудhаа  шүрэ олоор hанжуулан гоёодог.

Ээмын гуу. Басагадай 2 ээмэ дээрэ тааруулжа шүрэ холбон гоёожо хэhэн түхэреэн тобогор мүнгэн шэмэг. Ээмын гуугай гарьхануудhаа шүрэ hанжуулан, үзүүртэнь гоёхон сасагтайгаар хэдэг.

Хажуугай зүүдхэл. Хажуугай зүүдхэлынь баруун, зүүн, ташаагай гэжэ байдаг.

hэнжуургэ. Хабтагар түхэ-реэн гарьхын голдонь улаан шүрэ 4 тала багтань оюу, номи холбон hуулгажа, хээ, угалзаар гоёожо, ута мүнгэн  үлгүүрээр hанжуулжа зүүдэг гоёолто.

Баруун ташаагай hанжуургын  гарьхаhаа намнюурга, хэтэ, хултибша, шэмхүүр, hоёо зүүдэг.

Зүүн ташаагай  hанжуургын гарьхаhаа хюмhанай хэрэгсэл, мүнгэн хутага, зүү хурабшын хэрэгсэл мэтые үлгэдэг. hанжуургые уужаяа даруулжа баруун, зүүн hуга дороhоо hанжуулжа  зүүдэг.  Басагад уужа  үмдэдэггүй  болохолоороо hуга дороhоо гү, али дэгэлэйнгээ бүhэдэ даруулжа оёдог.

Намнюурга. Эхэнэр хүнэй баруун хажуугай гарьхаhаа зүүдэг угалзатуулжа гоёоhон, доодо ба хажуу талын 3 бүтүүhээ улаан сасаг, хонхо hанжуулhан мүнгэн шэмэг.

Хэтэ. Ган булад түмэрые арhа, мүнгэн тоногоор тоногложо, хээ угалзаар гоёоhон гал гаргаха зуруул хэрэгсэл.

Хултибша. Шэхэнэй хулхи малтаха мүнгэн халбага. Шэхэ малтахаар жаахан, барюулынь хээ угалзаар гоёогдоhон байдаг.

Шэмхүүр. Гар хүлдэ ороhон бэетые татажа гаргадаг нэгэ, хоёр хэлэтэй мүнгэн хэрэгсэл.

hоёо: Хурса шобхогор үзүүр-тэй, нарин түмэр бэетэй, модон эшэтэй соолохо, нүхэлхэ, малтаха хэрэгсэл. Арhа, хатуу юумые оёходоо нүхэлхэ, гутал уллахада хэрэглэдэг мүнгэн гоёолтотой хэрэгсэл.

Зэтэр: Хюмhанай хэрэгсэл. Хюмhанай хухархада, зэтэрэй хуураха, ёрдойхо мэтэдэ хэрэглэгдэдэг мүнгэн хэрэгсэл.

Абдарай оньhон: Буряадууд дэгэл хубсаhаа абдар соо хэжэ хадагалдаг, абдараа суургаар суургалжа, оньhоо бэедээ хододоо абаад ябадаг байгаа. Энэ оньhон түлхюур мүнгөөр хэдэг байгаа.

Хобол: Хурабшын түйсэ.

Анхандаа үйhөөр хэдэг байhан хадань түйсэ гэжэ нэрлэдэг байгаа. Зүү хурабшаяа хэжэ хажуугай зүүдхэлээ зүүдэг сасагаар гоёоhон байдаг мүнгэн тоногтой хэрэгсэл. Эгээ баян буряад эхэнэрэй мүнгэн хэрэгсэл 25 кг хүрэдэг байhан байна. Иигэжэ буряад hамгад бүхэн хэрэгсэлээ бэедээ абаад ябадаг байгаа.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.