Сагаан (Долгор) Дари Эхэ ба Ногоон (Дулма) Дара Эхэ

Сагаан (Долгор) Дари Эхэ бурхан хадаа Ахын аймагай Саяан тосхондоо холо бэшэ, Харhан тала гэжэ газарта, Сахир байсын орой дээрэ заларан байдаг. Энэ бурхамнай эртэ yгhaa тахигдажа ерэhэн түүхэтэй. Эгээ hүүлдэ 1930 он болотор Аха нютагай суута эмшэ лама Агван Дорохинов тахиhан байна. 1930-аад онhоо хойшо совет засагай байhан үедэ Буддын шажанай хорюултай байhан дээрэ орхигдоhон, hандараагдаhан байгаа. 1990-ээд оной дундуур Буддын шажанай hэргэхэ үедэ, нютагай зон одоол энэ бурханаа hэргээжэ, хуушан hууридань залажа, шэнээр тахиhан байна.

2011 ондо Ахын аймагай захиргаанай ба арад зоной урилгаар, Буддын заншалта Сангхын Дид-Хамба лама Дагба Очиров ба Ивалгын дасанай бүлэг ламанар хамтаржа, ехэ хурал үнгэргэhэн байна. Бандидо-Хамба лама Дамба Аюшеевhаа зүбшөөл абажа, нютагай улад зоной дэмжэлгээр Сагаан Дара Эхэ бурханда дуган бүтээгдэhэн байна. Нютагай зон энэ бурханда үри хүүгэдые эрижэ мүргэдэг, энээнhээ гадна элүүр энхэ байхын, амгалан байдалай, hанаhан хэрэг түргэн бүтэхын ба залуушуулай хани нүхэртэй болохын түлөө даадхадаг. hүүлэй үедэ ганса Ахын зон бэшэ, холын буряад (Ага, Баргажан, Ойхон, Качуг, Алайр) нютагуудhаа, Россин бэшэ городуудhаа (Эрхүү, Ангарск, Красноярск, Якутск, Санкт-Петербург, Москва, Южно-Сахалинск, Магадан), мүн хари гүрэнүүдhээ (Монгол, Казахстан, Герман, Франци, Израиль) ерэжэ мүргэhэн байна.

Сагаан (Долгор) Дари Эхэ бурханда хүрэжэ ябахада, зуун hалаатай hаглагар Эжы модон энэрхы дулаахан харасаар, мээхэйгээр зоние угтажа  байдаг. Тэндэ мүргөөд саашаа дабажа, Эжы хададаа (наhатай эхэнэр хүнэй түхэлтэй Эхэ шулуун) зальбараад, Сагаан (Долгор) Дари Эхэ бурхандаа хүрэжэ ошодог. Энэ бурханда мүргэхэдөө, хара архи абаад ошожо болохогүй,  гансал сагаан эдеэнэйнгээ дээжэhээ үргэхэ хэрэгтэй. Эхэнэр зон ба залуу басагад бэеэ ехэ мэдэжэ, сэбэр арюунаар ута хормойтой дэгэл (хубсаhа) үмдэжэ ошохо хэрэгтэй. Энэ бурханай хажууда байгаад шангаар хашхаржа, толгой соогоо муу, хара hанаа hанангүй, гансал hайн hанаагаа табижа үнэн зүрхэнhөө мүргөө haa, бүхы hанаhан хэрэг бүтэхэ шэдитэй. Эндэ гол шухала юумэниинь юуб гэхэдэ, хүнэй сэбэр hанаатай, энэрхы сэльхэлтэй байхадань, тэрэ туhалжа шадаха аргатай.

Ногоон (Дулма) Дара Эхэ

Ногоон (Дулма) Дара Эхэ бурхан хадаа ехэ hонин түүхэтэй. Сагаан  (Долгор) Дара Эхэ бурханайнгаа, нүгөө хажуудань, Монголжон гэжэ газарта, Хара Хошуун гэжэ хада дээрэ оршодог. Монголжон гээшэ «монгол зон» гэжэ Аха нютагай наhатайшуул хэлсэдэг. Энэ нютагта бүри урда сагта Чингисхаанай элинсэг хулинсаг дээдэ монголшуудай hуужа байhан дээрэhээ иимэ нэрэтэй болоhон гэлсэдэг. Мүнөөшъе Тувын хэлэн дээрэ «зон» гэжэ үгэеэ «жон» гэжэ нэрлэдэг. БГУ-гай профессор Чагдуров, хадалиг Аха нютагта анхан сагта эртын монголшууд ажаhуудаг байгаа гэжэ бэшэhэн байна. Мүн Тувын профессор Абаев Аха нютагые Чингисхаанай элинсэгүүдэй газар гэжэ тэмдэглэhэн байна.

Ногоон (Дулма) Дара Эхэ бурхан hая болотор нюулгаатай байгаа, Аха нютагай эгээл хүндэтэй зоной нэгэн ябаhан, дайнай ба ажалай ветеран үндэр наhатай үбгэжөөл Жугдэр Хайдакович Мандагаев 2011 ондо 92 наhатай болоод байхадаа, нютагай лама ба хадаша хүнүүдые гэртээ урижа: «Битнай үндэр наhатай болооб, досоогоо баряад ябаха аргамни үгы, мүнөө жэл хадаа 7 улаан мэнгэтэй Ногоон (Дулма) Дара Эхэ бурханай жэл байна. Минии түрэhэн тоонто газартам Сагаан (Долгор) бурхантай зэргэлээд, нэгэ хада дээрэ Ногоон (Дулма) Дара Эхэ бурхан бии юм. Би бага наhандаа, 10 хүрээгүй, ябахадаа, хони малаа бэдэржэ ябаhаар тэрэ бурха- ниие оложорхёоб.

Гэртээ ерээд эжы абадаа хэлэхэдэм, тэдэмни ехээр айжа хүндэ саашань бү хэлэгты, саг хатуу боложо байна гээд хориhон байна. Энээнhээ хойшо хэдэн жэл үнгэржэ,  Ленинград шадар дайнда ябахадаа, 2-3 дахин шархатаншье haa, энэ бурханай хүсөөр дайнhаа амиды гаража ерэhэн байнаб. Энэ бурханаа hэргээхэ болоот». Жугдэр Хайдакович энэ бурханай hуурииень заажа, тахидаг хуушан судар номыень өөртөө хадгалаад байhанаа гаргажа харуулhан байна. Мүнөөшье хүрэтэр гурбан хэлэн дээрэ (хуушан буряад-монгол, түбэд, санскрит) бэшэгдэhэн тэрэ номынь гэртэнь залаатаа байдаг.

Энэ таабайнгааа хэлэhэн заа- баряар Ахын бүлэг зон, тэрэ газартань ошожо, энэ бурханаа оложо hэргээhэн байна. Мүн тэрэл жэлэйнгээ намар Буряа- дай эгээ ехэ Ивалгын дасанда хүрэжэ Хамба ламада үнэн ушараа хэлэжэ бараалхаhан байна. Хамба лама Ахын зониие ехэ анхаралтайгаар шагнажа, Дид-Хамба болохо Дагба Очировые ба бүлэг ламанарые Аха нютаг руу ошожо, мэдэжэ ерэхыень даалгаhан байна. Хамба ламын даалгабаряар, Ахын зоной урилгаар Ивалгын дасанай ламанар Аха нютаг ерэжэ, хоер бурхадта хүрэжэ, нюдөөрөө хаража, нютагай зониие суг-луулжа уншалга бүтээжэ, хурал үнгэргэhэн байна. Энэ уншалгын боложо байхада ехэ гайхалтай үзэгдэлнүүд харагдаа. Ногоон Дара Эхын хажууда хатаржа ба хүгжэмдэжэ байhан эхэнэр (дангина) бурхад олон хүнэй нюдэндэ харагдаhан байна. Намарай сэлмэг халуун үдэр байгаашье haa, огторгойдо 2 газарта hолонго харагдаа. Энэл үедэ 13 ехэ бүргэд шубууд хадые тойрожо, нара зүб эрьелдэжэ байhан байна.

Ногоон (Дулма) Дара Эхэ бурханай тон ойро Ахын ехэ лама Ивалгын дасанда хурал хуралсажа байhан Мункуев Лхасаран түрэhэн намтартай.

ХVII-дохи зуун жэлэй Гэнэн Хутагта ламын табиhан тамгань мүнөөшье болотор байдаг. Ногоон (Дулма) Дара Эхын хажууда Монголжоной 9 толгой хайрханай хормойдо дундад зуун жэлэй монголшуудай ехэ эзэн Чингис-хаанай элинсэг хулинсагай нютагжаhан 9 тугтай 9 шэнэhэн сэргэтэй, мүргэлэй дээрэхэн нютагай зоной үүсхэлээр дуган баригдаха түсэбтэй.

Ногоон (Дулма) Дари Эхэ бурханда хүрэжэ ябахада хадын дорохон Эхын умай гэжэ нэрэтэй нүхэтэй шулуун бии. Мүргэхөө ошоhон зон энэл эхын умай гэhэн нүхэтэй хадын дундуур мүлхижэ гаража, бэеэ арюулжа, нүгэлөө нимгэлдэг юм. Нүгэлгүй haa ямаршье томо ехэ бэетэй хүн гараха аргатай юм.

hүүлэй хоер жэлэй туршада холо ойрын нютагуудhаа Ногоон (Дулма) Дари Эхэдэ ерэжэ үри хүүгэдые эрижэ мүргэhэн 20-оод гаран айлнууд угаа залгаха хүүгэдтэй болоhоноо мэдүүлhэн байна.

Сагаан (Долгор), Ногоон (Дулма) Дари Эхэ бурхаднай түрэhэн хоер эгэшэ дүүнэр мэтэ бэе бэеэ харалсажа, арад зонойнгоо ажабайдалда туhалалсажа байдат. Энэ хоер эгэшэ дүү бурхадай хоорондо Ахын эгээ ехэ тахилтай 13 хада бурхадай толгойлогшо Арьяа- Баала шүтээнтэй, Гомбо сахюусантай Хаан Уула хайрхан оршодог. Хаан Уула хайрхан дээрэ нютагай зоной үүсхэлээр (аймагай толгойлогшо байhан Монголов В.Р., Саяан тосхоной түрүүлэгшэ байhан Иванов О.А., нютагай буурал үбгэжөөл Машаев Л.Ш.) 2003 ондо дуган бодхооhон байна. Буддын шажанай домогоор Арья-Баала бурханай хүн зоной зоболон харахадаа, нюдэнhөөнь yha адхаруулхадаа, нэгэ нюдэнэйнь уhанhаа Сагаан (Долгор) Дари Эхэ бурхан мүндэлөө, нүгөө нюдэнhөөнь. Ногоон (Дулма) Дари Эхэ мүндэлhэн түүхэтэй. Энэл домогые баталhан шэн-геэр, Аха баян нютагайнгаа тэг дунда үзэсхэлэнтэ байгаалитай hайхан хаданууд дээрэмнай 3 ехэ бурхад hyyнa гээшэ. Ногоон (Дулма) Дари Эхэ ба Сагаан (Долгор) Дари Эхэ хоер бурхадай  дундань хүүгэдые хараха центрэй хажууда Наран-Булаг гэжэ газарта нюдэнэй аршаан гаража байдаг.

Хүнүүдэй маани уншахада, дурдахые, элүүр энхэ ябахые, ута налатай болохые гуйхадань, Дара Эхэ урма баяртайгаар харюусадаг юм.