Бага балшар наhамни

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Совет арадай болон тэдэнэй зэбсэгтэ хүсэнүүдэй туйлаhан илалта улам гүнзэгы удхатай болоно. Тиимэhээ дайнай гал дүлэн соогуур гаража, халуун шулуу долёоhон  манай аба эжынэр ба бидэшье, дайнай үхибүүд, он жэлэй ошохо бүри ямар удхатай дайн байгааб гэжэ бэеэрээ мэдэрнэбди. Минии эсэгэ Мандагаев Дындып Хайдакович 1941 оной декабрь hарада дайнда мордоhоор түрэл нютагаа бусаха зол хубигүй байшоо. Эжымнай, Дулма Лопсоновна, 8 үхибүүдые түрэжэ, хүлыемнай дүрөөдэ, гарыемнай ганзагада хүргэжэ, 90 наhанайнгаа ойдо хүрэжэ, бурханайнгаа орондо бусаhан юм. Дайнай үедэ ганса манай эжы бэшэ, нютагаймнай олохон гэр бүлэдэ иимэ ехэ гуниг гашуудал тохёолдоо.

Эрэшүүлэй дайнда мордоходо, эхэнэрнүүд, үбгэд хүгшэд, үхибүүд нютагайнгаа бүхы ажалда хам ороо. Хэсүү үбэлэй хүйтэндэ морин шаргаараа Мондоhоо эдеэ хоолоо эхэнэрнүүд зөөдэг hэн. Уhан нарай заахан үхибүүдээ үбгэд хүгшэдтөө найдаад лэ ябаа. Тэрэмнай угаа бэлэн хэрэг бэшэ байгаа даа. Би 1942 оной июнь hарада бүлэ соо-гоо 4-хи үхибүүниинь боложо түрөөб. Муу, тулюур, ходо гэдэhээ үбдэхэ, үхэхынгөө үдэртэ тулажа ерээд, арай голтой хэбтэхэдэмни, теэбэймнай 8 жэлэй түрмэдэ hууhанаа нютагаа бусажа, намаяа хониной hүөөр тэжээжэ, ами гол оруулжа, шамаяа хүн болгожо абааб гэжэ хөөрэгшэ hэн. Эжымнай аба эжы хоёрые Ахын эгээ ехэ кулагууд гээд Иркутскын шорондо hуулгаhан. Лопсон-Балдан Мункоев таабаймнай тиигээд лэ түрмэ соогоо хосороо юм, баарhан. Данжаа теэбэймнай ехэ эрдэмтэй, бурханай ном бэшэгтэй нютагайнгаа олохон зониие элдэб үбшэн зоболонhоо усадхадаг байhан гэжэ Ахын мэдэгшэ зон хэлсэдэг. Дунда хүбүүниинь Мүнхын hаасаран тэрэ үедэ Балагтын Жэлгэнэй дасанда хубараг байтарнь, кулагай хүбүүн гэжэ хардагдаад, ехэ үймөөндэ Монгол орон тэрьедэжэ гараад, тэндэ ехэ бэшэгтэй ламбагай болоод, нютагаа бусажа, Ивалгын дасанда үни хүдэлөө гэжэ тэрэ сагай Ахымнай зон hайн  мэдэхэ.

Энхэргэн зөөлэн, hайхан сэдьхэлтэй эжы теэбэй хоёрнай маанадаа, 8 хүүгэдые хүл дээрэмнай бодхоогоо юм лэ даа. Дайнай үхибүүд тулюур хубсаhа хунартай, муу эдеэ хоолтой ябаабди гэжэ мүнөөл hанахаш даа. Тиигэбэшье бүлэ соогоо ехэ эбтэй, бэе бэедээ энхэргэн, нэгэ үлдэжэ,  дааража ябаhанаа hанагша-гүйб.

Тэрэ сагай үхибүүд 5-6 наhанhаа гэртэхи газаахи ажалдаа адли ябалсаха аргатай байгша hэмди. Тэрэ айлайхимнай ехэ баян, ехэ үгытэй муу гэлтэгүй, булта адли байдалтай дайнай үхибүүд ябаабди. Манайхи hанди-Жалга гэжэ hууринда Галсанов Владимир Доржи-евичай гэр бүлынхитэй хамта hуугша hэмди. Володиин эжы гурбан үхибүүдээрээ (баhа эсэгэнь дайнhаа бусаагүй), иимэ хоёр бүлэ байгаабди. Володиин аха Рабдан, эгэшэнь Должит. 12-13 хүрэhэн ехэшэг үхибүүдые гэртэнь байлгахагүй, колхозойнгоо ажалда абаашаха байгаа. Бидэ зааханууд Володя, Галя эгэшэмни гээд лэ нэгэ жэгдэ ажалаа хамта хэдэг байгаабди. Мүшэрөө үргэлхэ, үдэртэ хэды рейс хэхэ, уhаа Аха мүрэнhөөнь үргүүбшээр тэрэ үндэр гүбөө дабажа, хэды дахин үдэртөө зөөхэш. үглөөнэй 5-hаа үхэрөө эбилгэжэ үгэхөө бодохо, үдэшэнэй hаалиин hүүлдэ үхэрнүүдээ харахаа ошохо, hүни болоходо, малаа суглуулжа газаагаа асарха. Баhа зааханууд малаа хажууда хэбтэhээр, голоо таhа унташаhан, hэрихэдэш үглөөнэй наран гарахаа байха. Тиигэжэ баhа оло дахин оhолдо ороhонууд, зэмэтэй хадаа гэр тээшээ үтэр түргэн гүйлдэхэш. Мүнөө hанахадаа, юун байха hэм даа, баарhад, наадандаа, үдэрэйнгөө ажалда диилдээд унтаха байгаа бэзэбди даа. Тиигээд тоолохо болоо hаа, яhала олон лэ даа, теэд тиимэшүүл манай тухай наhатай зон минии бэшэhые уншаха бэзэ даа.

Түрүүшын Шарзын эхин hургуулиин үүдэ 1949 оной сентябриин 1-дэ нээжэ орооб. Багшамни Галина Александровна Иванова, хоердохинь – Зоя Иосифовна Архинчеева байгаа. Түрүүшымни багшанууд хэнhээш hайханаар, хэнhээш сэнтэйгээр эльгэ зүрхэндэмни мүнөөш болотор hанагдадаг, хоёр нюдэдэйм урда урихан залуухан зандаа байдаг. Тэрэ үеын үхибүүд Софья Жаповна, Галя эгэшэ, Соня Дамшаева, Мэлс Налханов, Яков Галсанов, Вася Патархеев, Юра (Доржо) Патархеев гээд олон үхибүүд Шарзынгаа интернаадта байгша hэмди. Ехэ эбтэй, хүхюун ябаhанаа hанагшаб. Багшанарнай  элдэб  hонин   нааданда hургаха, хамта наадаха (лапту, городки, үндэгэлхэ г.м. нааданууд). Резиново мяч гэжэ байхагүй үхэрэйнгөө нооhоор мондогойлоод мяч хэхэдэ, болоод байдаг hэн даа. Эхин hургуулияа дүүргээд, Орлигой дунда hургуулида hурахаа ерээбди. 1954-1955 оноор Орлигой hургуулиин интернадта байгаабди. Тиихэдэ дайнай үеhөө арбаад жэл үнгэржэ, hургуулииншье, интернаадайшье байдал ехэ hайжараа. hайн шанартай hайхан эдеэ хоол эдихэ, түлөөhэгүй хубсаhа хунар үмдэхэ болообди. үсөөн магазин байха, тиигэбэшье эдеэ хоолой зүйл ехэ элбэг болоо. Ганса конфедуудынь ямар амтатай байгша hэм, гайхадагби. Мүнөө тиимэ амтатай конфетэ хаанаш харагшагүйб даа.

Ехэ золтой жаргалтай hургуулиимнай үе саг 1960 ондо дүүрээ юм даа. Арбадахи классаа 14 үхибүүд (4 хүбүүд, 10 басагад) дүүргэгшэ hэмди.

Тэрэ сагhаа хойшо олон жэл үнгэрөө гээшэ ааб даа. Дайнай үеын үхибүүд тухай асуудалнууд хаанаш хэлсэгдээгүй гэхэдэ алдуу болохогүй. Мүнөө энээн тухай үргэнөөр хэлсэгдэжэ байхадань, ехэ hайшаалтай, дэмбэрэлтэй байна. Энэ ажалдамнай хүндэтэ Лидия Шагжеевна горитой ехэ ажал ябуулна. «Дети войны» гэжэ нэрэтэй бүлгэм бии болгоо. Hоёмнай эсэшэ сусашагүй, урагшаа бодолтой Татьяна Тогошеевна ажалдаа амжалта туйлахань дамжаггүй. Иимэ ажал хэрэг бүтээжэ байhан дайнай үхибүүдтэ иигэжэ юрөөнэб:

     Хуби заяанай hэнжүүртэ

     Хурдан зандаа эсэхэгүй,

     үндэр наhанай үзүүртэ

     үбшэ зоболон үзэнгүй,

     үдэр сагай тэмсэлдэ

     үлзы зөөлэн ябахамнайболтогой!