Меню
16+

Газета «Аха», издается с 13 июля 1944 года

28.10.2013 11:21 Понедельник
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!
Выпуск 52 от 25.10.2013 г.

Хүн бүхэнэй хуби заяан - нютагайнгаа, оронойнгоо ирагдашагүй түүхын хуудаhан

Автор: Т. Осохеева
Клава нүхэрэймни эжы – Должид Убашеевна Бамбалаева 1925 ондо Доодо-Дэби hууринда Бамбалаев Убашын гэр бүлэдэ түрөө.

Эхэнь, Бамбалаева Сурен, хардажа ерэhэн хамалгын хашалганай үедэ 1937 ондо, арбан жэлээр томско хизаарта сүлэгдэжэ, 1942 ондо наhа бараhан. Эжынгээ түрмэдэ ошоhоной удаа Должид Республикынгаа ниислэл хото Улаан-үдэ ошожо ФЗУ-да (фабрично заводское училище) hуража ПВЗ-дэ мэргэжэлээрээ 1942 он болотор хүдэлөө. 1942 оной намар түрэл колхоздоо ерэжэ, хүндэтэ амаралтадаа гаратараа мал ажалда амжалтатай ажаллаа, ВДНХ-гай выставкада хабаадажа, Москва хотодо ошоо. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ шэн габъяата ажалай түлөө» гэhэн медаляар, мүн илалтын медальнуудаар шагнагдаа, райкомhоо, мүн аймгүйсэдкомой олон тоото Хүндэлэлэй грамотанууд үгтэhэн. Партиин гэшүүн, республикын партийна конференциин делегадаар оло дахин hунгагдаhан, партиин райкомой гэшүүн ябаhан, зургаан үхибүүдые үргэжэ, хүмүүжүүлжэ, хүнэй хэмдэ хүргөө, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаа.

Янжима нүхэрэймни эжы – Долгор Дылгыровна Унжуева – моотонго угай, 1920 ондо Балакта нютагта түрэhэн. Долгор Дылгыровна түбшэн даруу зантай, түбөөр юумэндэ ухаа мэдээгээ алдажа байхагүй, үнэн сэхэ зан абаритай, баян үгэтэй, урдын ёhо заншал hайсахан заажа үгөө, ехэ хүндэмүүшэ, үхибүүншье, ехэшье зониие хооhоор гаргахагүй, заал hаа шаратай зөөхэй, хоол шанажа хүндэлжэ гаргадаг байhан юм.

Арбан наhатайhаань артелиингээ ажалые хэжэ, ажалай намтар эхилhэн түүхэтэй. Артельдээ, колхоздоо 40-50 жэлэй туршада таhалгаряагүй мал ажалда амжалтатай ажаллаа. ВДНХ-гай выставкада хабаадажа Эхэ оронойнгоо зүрхэн болохо Москва хотодо ошоо. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ шэн габъяата ажалай түлөө» гэhэн медаляар шагнагдаа, мүн Илалтын медальнуудаар, олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаа. Урдандаа бэрхээр хүдэлhэн зонуудые «Ударник пятилетки» «Ударник коммунистического труда» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртээдэг байhан. Партиин гэшүүн дайнай үеын ара талын ба ажалай ветеран, дүрбэн үхибүүдэй эхэ, олон  аша гушанарнуудай хүндэтэ теэбэй үндэр наhа эдлэжэ Бурханайнгаа орондо мордоо.

Нина нүхэрэймни эжы – Жама (Хорлуу) Тулаевна Унжуева.

Гармаев (Шарина) Туулай, Дышен Сосоровнагай гэр бүлэдэ 1919 ондо түрэhэн. Шархиин Туулайнхи зургаан үхибүүдтэй байгаа: Дулма, Жамса, Лопсон, Намсарай, Жама (Хорлуу) Долгор, Лопсон, Намсарай, Жамса гурбан хүбүүдынь Эсэгэ Ороноо хамгаалхаяа ошоод, Лопсон, Намсарай хоёр дайнhаа бусажа ерээгүй. Жамса 1942 ондо дайн байлдаанда хүндөөр шархатаад, эмнэлгын газарта (госпитальда) үни удаан эмнүүлhэнэй hүүлдэ, түрэл нютагаа бусажа ерээ. «За боевые заслуги», «За победу над Германией», За отвагу» гэhэн орден медальнуудаар шагнагдаhан, мүн Илалтын медальнуудаар шагнагдаа. Дайнhаа ерэмсэээрэ адуун hүрэг даажа абаад, үни удаан амжалтатай ажаллаа. hүүлэй жэлнүүдтэ гэр бүлөөрөө мал ажалда ажаллаа.

Амжалтатай ажалыень гүрэн түрэ үндэрөөр сэгнэжэ, «Хүндэ-лэлэй тэмдэг орденоор шагнаа. Буряадай АССР-эй Верховно Соведтэ депутадаар hунгагдаа, ВДНХ-гай выставкада хабаадажа, мүнгэн медаляар шагнагдаа. Дайнай үеын ба ажалай ветеран Жамса Тулаевич, Дулмажаб Дашеевна наhанайнгаа нүхэртэй юhэн үхибүүдые үргэжэ харгыда гаргаа. Мүнөө үхибүүдынь газар нютагтаа адуу малаа олошоруулжа, үри хүүгэдээ үргэжэ үнэр баян айлнууд түбхинэн ажаhуунад.

Дулма Тулаевна – 1909 ондо түрэhэн. Аха нютагтаа болоhон үйлэ хэрэгүүдые, хубилалтануудые бултыень үзэhэн, сагай хатуу шэрүүниие бэе дээрээ туршаhан хүнүүдэй нэгэн болоно. Наhанайнь нүхэр Иванов Дагба эсэгэнь дайнhаа бусажа гэртээ ерээгүй, харин Федор хүбүүниинь эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, үнэр баян айл боложо, колхозойнгоо, нютагайнгаа хүгжэлтэдэ, 40 гаран жэл таhалгаряагүй ажаллажа, хубитаяа оруулhан байна. Колхоздо ажаллаагүй ажалынь гэжэ үгы, мал хараа, адуу малаа олон болгожо (осеменатораар) ажаллаа, жолоошоноор олон жэлдэ амжалтатай хүдэлөө, ВДНХ-гай выставкада хабаадаа, олон тоото грамотануудаар урмашуулагдаа. Дайнай үеын үхибүүдэй тоодо орожо, «Ажалай ветеран» нэрэ зэргэтэй.

Нина нүхэрэймни эжы — Жама (Хорлу) Тулаевна – хормойдо хорогүй, хоёр заяанда нүгэлгүй хүн, ябаа бэень тэрэ – тиимэ зон зоной дунда олон, аалиханаар лэ ябаад лэ, хэ гэhэн ажалыень хээд лэ ябажа, ажаллажал ябаха, адуу малаа хараад, хүндэтэ амаралтадаа гаратараа түрэл колхоздоо хүдэлөө. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ шэн габьяата ажалайнь түлөө» — гэhэн медаляар шагнагдаа, ВДНХ-гай выставкада хабаадаа. Дайнай үеын ара талын ба ажалай ветеран.

Света нүхэрэймни эжы – Дулма Дугаровна Мажаева (Торпинкеева) 1913 ондо Ахын хушуунай Боксон hууринда Путункеев Дугарай (hоед угтай) гэр бүлэдэ түрэhэн. Дайнай урдахи жэлнүүдтэ Мажаев Тангадтай хуби заяагаа нилүүлжэ, «Ким» артелиин түрүүшын эдэбхитэдэй нэгэн боложо, артелиин хожом «Ким» колхоздо мал ажалда үни удаан ажаллаhан намтартай. үхибүүдэйнгээ бага байхада (Коля, Алексей, Света) эбэртэ бодо малда ажаллаа, 1955 ондо Светэтэеэ шэнэ тугаллаха гунжадые харууhалжа байгаад, тэрэ гунжадаа хабарынь тугаллуулжа хоюулан hаалишадаар ажаллажа захалаа. үе сагай юртэмсын жама еhоор, Света үеынгөө хани нүхэрые шэлэжэ, хадамда гаража, хадамайнгаа нютагта хонишонооршье, hаалишанааршье хүндэтэ амаралтадаа гаратараа ажаллаа. «Ажалай ветеран» нэрэ зэргэтэй, олон тоото хүндэлэлэй грамотанууд  ажалайнь намтарые гэршэлнэ. Саг сагтаа гэжэ, колхоздо хүдэлхэ хүн зоной үсөөн дээрэhээ колхозой хүтэлбэрилэгшэд хадамда гараhан басагадаа колхозhоонь табиха дурагүй байhан юм. Света нүхэрэймни тэрэ тугаллуулжа hургаhан гунжадынь ехэ сүүтэй үхэрнүүд болоhон байгаа. Колхозойнь хүтэлбэрилэгшэдэй хадамда гарахадань табижа үгэхэгүйдэнь, тэрэ сүүтэй hаамхай үхэрнүүдээ hаалишадтаа хубаажа, тараажа үгөөд лэ, hүнёор мордожо, Володя нүхэртэйгөө нүхэрэйнгөө гэртэ (оргодогоор) ерэhэм бэ гэжэ намдаа хөөрөөд, гоёхоноор энеэгээ hэн. Тэрэ хөөрэhэнииень hанаандаа оруулжа, танай hонорто бэшэнэб.

Света, Володя наhанайнгаа нүхэртэй арбан хоёр үхибүүдые бөөбэйлэн үргэжэ, наhанайнь харгы замда гаргаhан. Нангин арюун буянтай Эхэ-Герой Светлана Тангутовнагай омогорхол олон тоото аша гушанарнуудынь.

Светлана Тангутовнада эгээл хабаатай Доржогутапов Дамдинсүрэнэй «Эхэнэрэй заяан» — гэhэн шүлэгhөө хэhэг танай анхаралда.

 

Хонгорхон наhандаа хотонhоо   гаража,

Хари газарта нютагжаа  бэлэйлби,

Инагайнгаа халуухан  бэедэнь   шэнгэжэ,

Бүлын удхые мэдэрээ бэлэйлби

Эльгэндээ энхэрэн үринэрөө үргэжэ,

Эхын заяае эдлээ бэлэйлби.

Алтанхан хараасгайн   уурхайгаа зүйхэдэ,

Ашата эжыгээ үгылдэг бэлэйлби.

Хэшэг даалгажа үлзы    нютагтаа

Хүршэнэр hайхан хүндэтэй hуугаалби.

Энээхэн наhаяа иигэжэ эдлэхэ

Эхэнэр түрэhэн заяамнай   бэлэйл.

 

Валя нүхэрни дахажа ябаха Коля ахатай, дахуулжа ябаха Володя, Лида дүүнэрнүүдтэй. Коля ахаймнай түрэл колхоздоо хүндэтэй амаралтадаа гаратараа ажаллаа-малшье хараа, машина тракторааршье, модо барилгада ажаллаа. Ажалайнгаа габьяа түрэл арадайнгаа хүгжэлтэдэ зорюулжа, хүн түрэhэн үүргэеэ дүүргэжэ ябаа.

Валя Балагтынгаа эхин hургуу-лиие эрхимээр дүүргэhэнэй удаа, дуранай ехэ охин соо Содномой Сергейтэй хуби заяагаа ниилүүлжэ, тоонто нютагтаа эбтэй эетэй үнэр баян айл, долоон үхибүүдые үргэжэ, гарыень ганзагада хүлыень дүроодэ хүргөө.

Эхэнэр хүнэй шадабариhаа гэр бүлын жаргал, амгалан байдал дулдыдадаг ха юм.

 

Ц. Дондогойн «Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ» гэhэн шүлэг Валидаа зорюулнаб:

Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ

Эхэнэрэй беэ оложо түрөөд

Эхын жаргал эдлэжэ ябахаhаа

Эрхим юумэ байха юм гү?

Эхын жаргал эдлэжэ hууха

Эсэгэ Бурханай табисуур лэ.

 

Валя эжынгээ ажалайнь ехэ дүй дүршэлыень халан абажа, эжыдээл адли бэрхэ малшан, hаалишан ябаа. Бэрхэ ажалшадайнгаа хүсөөр, колхоз нэрэтэй солотой аймаг соогоо ябадаг. Валя Буряад Республикын хүндэтэ малшан нэрэ зэргэтэй, Сергей Содномович «Ажалдаа шалгарhанай түлөө» — гэhэн медаляар шагнагдаhан, олон тоото Хүндэлэлэй грамотанууд  бүлыень архивта хадаглагданхай.

Валя колхозой уран hайханай бүлгэмдэ эдэбхитэй хабаадагша, республикын конкурснуудта оло дахин хабаадажа Хүндэлэлэй грамотануудаар урмашуулагдаhан, дайнай үеын үхибүүдэй тоодо Ажалай ветеранууд Сергей Валя хоёр ороно. Ажалша малша, үнэр баян айл тухайда газетэ, журналнуудта бэшэгдэжэ байдаг юм.

Минии нүхэд дундаршагүй баянууд, бэшэжэ дууhашагүй намтартайнууд… үндэр наhатай болоходо, үетэн нүхэд hанагдадаг, үбгэн хүгшэн болоходо, үндыhэн тоонто hанагдадаг… «Огторгойдо одо мүшэд олон, олон зонсоо ябахада, хани нүхэд олон. Бага балшар, эдир залуу наhанаймни суг hураhан, суг хамта хүдэлhэн хани нүхэд олон.  «Зуун түхэригтэй ябанхаар, зуун  нүхэртэй яба», — гэhэн оньhон үгынь удха ехэ.

 

үетэн нүхэдтөө энэ шүлэг зорюулхам:

Жэлнүүд яаhан түргөөр

Жороолон ерээд ошоноб,

Жолооень барин татажа

Жааханшье hаань, тогтоодог hайб.

үе сагай нүхэд үетэн ябаhан зандаабди.

үтэлэд гэгдэжэ ябагдажа,

үhэмнайшье бууралтажа захалаа,

Золгожо танаараа баярланаб,

Зугаагаа дэлгэжэ налайнаб.

Залууhаа үелhэн бидэнэй

Зугаа наадан барагдаха гү?

Ошонол даа он жэлнүүд

Оодорон хайшаашьеб даа мэндэнэ.

Ошоhон тэрэ жэлнүүд

Ойндом эрьен ерэнэ.

Энээхэн сагаан  дээрээ

Эрьен дээжэ боложо түрөөд

Эсэгын нэрые нэрлүүлжэ  ябахаhаа

Эрхим юумэн байха юм гү?

 

 

үри хүүгэдээ үндылгэжэ,

үргэн харгыда гаргаабди.

Амтатайхан аша зээнэрээ

Адуулжа hууха хубитайбди.

Хүшэр хүндэ сагуудта

Хододоо намайгаа  мартаагүйлта.

Хэзээ хойно эбтэйл зандаа

Хахасангүй ябаял бултадаа.

 

Цырендулма Дондогой.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.