Хүн бүхэнэй хуби заяан - нютагайнгаа, оронойнгоо ирагдашагүй түүхын хуудаhан

Минии хани халуун нүхэд эсэгэ тэнгэриин үргэмжөөр, эжы абын буянгаар, энэл нүхэдэй туhаламжаар, элдин энэ дэлхэй дээрэ, юртэмсэдэ амидардаг амитадай hайн амар мэндэ ажаhуухын тулада буян хэжэ, бурхандаа мүргэжэ төөдэй, таабай болонхой элүүр энхэ, амгалан тайбан ажаhуунад.

үри хүүгэдээ үндылгэжэ, үргэн харгыда гаргаабди, амтатайхан аша зээнэрээ адуулжа hууха хубитайбди.

«үргэн дэлхэй – эхэмни

үндэр тэнгэри – эсэгэмни»

«үтэлхэ хүгшэрхэ наhандаа үргэхэ, дэмжэхэ үринэр бии», — гээд эхэ эсэгэнэр үхибүүдээрээ омогорходог.

«Эсэгэ-уула мэтэ, Эхэ хүн ехэ далай шэнги» — гэhэн арадай сэсэн мэргэн үгын удха ехэ. Эхэ эсэгэгүйгөөр энэ дэлхэйн нара хаража ябахагүймнай үнэн. «Эхэ-эсэгэеэ хүндэлэ» — гэhэн заабари заршаг Буддын, Христосой, Мусульман  шажанай hургаалда бэшэгдэдэг. Эхэ эсэгэдээ ямараар ханданаш, мүн тиимээр өөhэдыншни үхибүүд шамда хандаха гэдэг.

үетэн нүхэдэймни эсэгэнэр, аханарай олонхидынь дайнhаа бусажа гэртээ нютагаа ерээгүй, хүнэй хүйтэн дайдада хэтэ мүнхэдөө нойрсоhон байнад.

Елизавета Бальжирова иигэжэ бэшэhэн байдаг: «үбэл зун илгаагүй, үдэр hүни гэлтэгүй, хэды олон эхэнэрнүүдэй зүрхэд хайрата нүхэдөө хүлеэгээб даа».

Эхэ тухэй хэдэн үгэ. Эхэ үхибүүн хоерой хоорондо таhаршагүй утаhан бии. үхибүүн эхынгээ алтан умайда бии болодог, тиимэhээ эхын сэдьхэл хэзээдэшье нимгэн зөөлэн, эхын сэдьхэл элдин дэлхэйдэ нарандал адли элшэ дулаа үгэдэг,  эхын сэдьхэлhээ тэнхээ абажа тэнжэдэг, элшэ уhанhаань эршэ абажа бэелдэг. Эжын дулаан сэдьхэлhээ элүүр энхэрэл, зөөлэн юун байхаб. Эхын сэдьхэл далайда адли уужам, тэнгэридэл адли сэлмэг. Эхэ хүн түрэhэн үриингээ хэдышье муу муухай гүүлээ hаань, хүнэй эхэ үриеэ үмөөржэ, хайрлажа байдаг, юундэб гэхэдэ эльгэ зүрхөөрөө, шуhа мяхаараа  холбоотой эхын дуран үхибүүдэйнгээ hүлдэнь боложо, эхын халуун ульhаар үхибүүдээ бүхы наhаараа дулаасуулжа абаржа ябадаг.

Эхэ тухайгаа уран бэшэгшэд (поэдууд) шүлэгүүдтээ ямар гоёор бэшэдэг гээшэб. Жэшээнь монголой П. Пурэвсурэнэй «Эхэ» тухай шүлэг соо иигэжэ бэшэнэ:

«үбhэнэй толгой сайраад байна, үбэл болоhоной шэнжэ гү? өөрөөшье мэдэнгүй уйлаха хүм эжыгээ hанаhанай шэнжэ гү?

Мүнхэ  уhанай  байдаг  бол,  хаанашье гэhэн олохо hэм, хайрата эжыдээ үгэхэ hэм…»

«үридөө мүнхэрөөш эжымни

үнэндөө сэдьхэлдэмhанагданхай

Урихан сэдьхэлтэй шамхандаа бии 

уяран үгылэн ябанхайб даа».

А. Бадаев. «Эжыдээ».

Хэн шамайгаа дэлхэй дээрээ түрөөб,

Хэн шамай үлгы соодүүжэнхэйдээб,

Хэн үдэр hүнигүй шамда hанаагаа зобооб,

Хэн шинии эндүү алдууеш хүлисөөб.

Ц-Д. Дагбаева «Эхэ».

«Хүн бүхэндэ хүндэтэй хүн –  эжы

Эхэ хүнэй энхэрэл эм домhоо үлүү юм.

Эжымни эрдэни мэтэл

Энхэ жаргал бидэндэ заяагаа,

Эхын арюун анхарал

Элдэб мууhаа абарнал».

К. Будаев

«Эхэ хүнэй энхэрэл».

Маанадай эльгэ нимгэнтэй, эгээл хайратай, эгээл үнэтэй, эгээл hайхан эжынэрнүүднай, маанадтаа элдэб hайниие заяажа, элдэб мууhаа аршалжа, энхэрэн hайханаар сэдьхэжэ, хүлымнай дүрөөдэ, гарымнай ганзагада хүргөө.  Барагдашагүй баялигтай Балагта тоонтодо балшар бага, эдир залуу наhамни үнгэрhэн. Энэ наhанайнгаа хугасаада суг хамта ажаhуужа наадажа, хүдэлжэ ябаhан хани халуун нүхэд басагадаа, нүхэдэйнгээ хүндэтэ хайрата эжынэрнүүдые hайхан үгын дээжэhээ дурсан бэшэхэ дуранда абтажа, бэшэн hуунаб.

Урдахи үеын зонуудай ажабайдал тухайда бэшэхэдэ, түүхэ болоно, тимэhээ хани нүхэдөө, хани нүхэдэйнгөө эжынэрнүүдые түүхын хуу-даhанда оруулжа ажалайнь намтар  тухайда тобшо  тэды-гээр бэшэхэмни.

Маанадай эжынэрнүүдэй ажалайнь намтарнууд адлинууд, дайнай үедэ, дайнайшье hүүлдэхи жэлнүүд хүшэр хүндэ байгаал даа. Бүхы ажалаа улаан гараараа хэхэ, үглөөнэй үүр хараанhаа үдэшын харанхы болотор, бохиитороо ажалдаа ябаха, үбhэ түлеэгээ hүни,   ажалайнгаа hүүлдэ бэлдэхэ, шамдаа намдаа хюрөөгөөр тайраха, үбhэеэ шаргатай морёор hүни орой болоhон хойно тээжэ асархал даа… үглөөгүүрынь малдаа үгэхэеэ. Хайрата эжынэрнүүднай Бурханай үгэhэн наhандаа, хүн зоной дунда хүндэтэй ябаа. Ажабайдалайнгаа ехэнхи хубияа арад зонойнгоо аша туhада зорюулаа, эхэнэр, эрэшье хүнэй хэхэ ажалые дайнай шэрүүн хатуу жэлнүүдтэ хэжэ ябаа. Маанадай бага ябахада, эжынэрнүүднай суг хамта зуhаландаа, намарзаан, хабарзаандаа адуу малаа адуулжа, аарса бозоёо хурлажа, арhа шүрмэhэеэ элдэжэ, амандахияа хубаажа эдижэ, арадахияа hэлгэжэ үмдэжэ, эбтэй эетэй ажаhууhан юм.

Валя нүхэрэймни эжы – Бадма Жалсараевна Убашеева (Хумаева) тэртэ угай. Хумаев Жалсарай Бордеоновичиин гэр бүлэдэ 1913 ондо түрэhэн, эжынь Цыбденова Долгор – булгай угтай. Бадма басаганай дүрбэтэй байхада, Октябриин хубисхал боложо, хүрэнгэтэ ангиин hабарта, хубхиин хөөмэйдэ хэбтэhэн хүрьhэтэ газар дайда анха түрүүшынхиеэ таряашад малшадай мэдэлдэ ороhон түүхэтэй (түүхэ хубилдаггүй, түүхэ шэнээр бэшэгдэдэггүй ха юм). Эгээл энэ үдэрhөө «минии»  гэгдэhэн «манай» гэжэ соносхогдоо, юундэб гэхэдэ, Октябриин 26-да, hүниин 2 сагта Владимир Ульянов (Ленин) шэнэ декрет тунхаглан бэшэhэн байна.

1929-1930 онуудаар Аха нютагтамнай хамтын ажахы эмхидхэгдэжэ, коммуна артельнүүдтэ хүн зон олоороо хамтын ажалда ороо. Бадма Жалсараевна «КИМ» артелиин түрүүшын эдэбхитэн, альгаараа дүүрэн ажал хэжэ артельдээ, колхоздоо, аймаг соогоо хододоо түрүүшүүлэй зэргэдэ ябаа. Буряад АССР-эй Верховно      Соведэй депута-даар hунгагдаа, ВДНХ-гай выставкада хабаадажа, мүнгэн медаляар шагнагдаа, «Ударник пятилетки», «Ударник коммунистического труда» — гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй, Буряадай АССР-эй, Верховно Соведэй Президиумэй, хүдөө ажахын Министерствэhээ олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар урмашуулагдаа, партиин гэшүүн, дайнай үеын ара талын ба ажалай ветеран, дүрбэн үхибүүдэй эхэ, олон аша гушанартай хүндэтэ теэбэй. Бэрхэ хүнэй үхибүүд, аша  гушанар бэрхэнүүд байдаг, тэдэнэй дунда түрүү малшад, багшанар, уран дархашуул, эрдэмэй кандидадууд бии: зээнь Зоригма Сергеевна Шаглаева (Сыренова) – биологиин эрдэмэй кандидат, БГСХА-да  багшалдаг, Жамбал Дашеевич Дыржинов – биологиин эрдэмэй кандидат. Аша басаган Баярма Владимировна Ошорова (Убашеева) – географиин эрдэмэй кандидат, БГУ-да багшалдаг.

Бадма Жалсараевна бурханай үгэhэн наhые дүүрэн эдлэжэ, аша гушанарайнгаа арюухан дүхэриг соо дэлхэйн гурбан зөөлэниие эдлэжэ, бурханайнгаа орондо мордоо.